 |
| - Tác giả: Phạm Đức Nhì - |
LẠI BÀN VỀ
TỐNG BIỆT HÀNH
(Trao đổi với nhà văn Châu Thạch)
Cách đây không lâu anh Nguyễn Khắc Phước có thư riêng mời tôi cộng tác với
trang web Văn Nghệ Quảng Trị, một trang thuần túy văn học nghệ thuật. Trước khi
nhận lời mời tôi có bỏ ra vài buổi dạo qua trang web. Là người làm thơ và bình
thơ nên tôi để ý đến những cây bút phê bình văn học và những bài viết của Châu
Thạch đã chiếm được cảm tình của tôi với cung cách đứng đắn lịch sự, lời văn
hòa nhã.
Hôm nay đọc được bài Đọc TỐNG BIỆT HÀNH Thơ Thâm Tâm của anh trên Văn Nghệ
Quảng Trị (và Văn Đàn Việt) trong đó anh có nhắc đến mấy đoạn trong một bài
viết - cũng về TỐNG BIỆT HÀNH - của tôi nên xin phép được trao đổi với anh
trong tinh thần “bạn văn” cùng viết trên một diễn đàn văn học.
Sau đây là những đoạn trong bài viết của tôi được anh đề cập:
1/ Anh nhắc đến hai đoạn thơ:
Ta
biết người buồn chiều hôm trước
Bây
giờ mùa hạ sen nở nốt
Một
chị, hai chị cũng như sen
Khuyên
nốt em trai dòng lệ sót
Ta
biết người buồn sáng hôm nay:
Giời
chưa mùa thu, tươi lắm thay
Em
nhỏ ngây thơ đôi mắt biếc
Gói
tròn thương tiếc chiếc khăn tay…
rồi anh viết: Đoạn này có tác giả bình thơ nhận xét rằng “không những tầm
thường mà lạ còn hơi ‘sến’ nữa.” Theo anh thì: “Lời thơ kể lể ở đây không phải ‘tầm thường’,
không phải ‘sến’ mà nó là dàn nhạc trầm lặng da diết, sau khúc nhạc gầm thét
diễn tả nỗi đau trong lòng nhân vật.”
Theo tôi, hai đoạn thơ đã có những khuyết điểm sau đây:
- Nói chuyện “chiều hôm trước” mà dùng trạng từ chỉ thời gian “Bây
giờ” là không chính xác. Muốn chính xác, muốn hay, phải dùng từ khác.
- So sánh “sen nở nốt” với “dòng lệ sót” rất khập khiễng. Những bông
sen nở cuối mùa và dòng lệ còn sót lại của mấy người chị vừa khóc vừa khuyên
em, hai hình ảnh đó quá xa cách, không tương hợp. Phép “ẩn dụ” không hay.
- Chữ “dòng” trong cụm từ “dòng lệ sót” giảm giá trị của chữ “sót”.
- “Giời chưa mùa thu tươi lắm thay” là một câu thơ “vô tích sự” bởi nó
lạc lõng, thừa thãi, không ăn nhập gì với cả đoạn thơ.
- Đọc hai câu:
Em
nhỏ ngây thơ đôi mắt biếc
Gói
tròn thương tiếc chiếc khăn tay
tôi tưởng tượng trước mắt mình một em nhỏ, đôi mắt ngây thơ tròn xoe nhìn
người anh sắp đi xa, tay cầm chiếc khăn tay như muốn gói trọn thương tiếc trong
lòng mình vào đấy. Ôi! Hình ảnh ấy vừa khô cứng, vừa “cải lương”, lại vừa không
thật; ngây thơ đôi mắt biếc như em nhỏ thì biết gì mà thương với tiếc; chữ
“tiếc” ở đây hoàn toàn sai.
Trên đây là một vài chi tiết khiến tôi đưa ra nhận xét là hai đoạn thơ
“không những tầm thường mà lại còn ‘sến’ nữa.” Anh Châu Thạch cho đó “là dàn nhạc trầm lặng da diết, sau khúc nhạc
gầm thét diễn tả nỗi đau trong lòng nhân vật” là quyền của anh. Tôi dành sự phán xét sau
cùng cho độc giả.
2/ Vế chót của bài thơ như sau:
Người
đi? Ừ nhỉ, người đi thực!
Mẹ
thà coi như chiếc lá bay
Chị
thà coi như là hạt bụi
Em
thà coi như hơi rượu cay
Có người cho rằng vế thơ này “quá cứng cỏi, lạnh lùng và vô tình.” Theo anh
thì: “Thật ra đây là một vế thơ rất hay, nó cho thấy
bút pháp tài hoa của tác giả.”
Tôi không nghĩ như vậy. Trên bề mặt chữ nghĩa 3 câu cuối rõ ràng là
cứng cỏi, lạnh lùng và vô tình. Hơn nữa, đó không phải là tâm trạng, cách suy
nghĩ của chính người ra đi nói ra mà chỉ là sự võ đoán của người đưa tiễn. Cho
nên nếu nói đến giá trị nghệ thuật thì mấy câu thơ ấy chỉ như là rượu giả, khó
làm vừa lòng những tay sành rượu.
3/ Hoài
Thanh không ưu ái với nhà thơ Thâm Tâm mà Hoài Thanh chọn TỐNG BIỆT HÀNH để đưa
vào Thi Nhân Việt Nam với
sự công tâm đánh giá nghệ thuật như bao bài thơ của các tác giả khác thời bấy
giờ. Uy tín của Hoài Thanh đủ khẳng định cho TỐNG BIỆT HÀNH có giá trị nghề
thuật cao.
Tôi
đồng ý với anh Châu Thạch là TỐNG BIỆT HÀNH phải hay, phải có giá trị nghệ
thuật ở mức độ nào đó, phải hợp “gu” với Hoài Thanh thì mới được ông tuyển chọn
đưa vào Thi Nhân Việt Nam. Nhưng được Hoài Thanh tuyển chọn lại là con dao hai
lưỡi. Thời gian qua đi, cách nhìn nhận và đánh giá thơ ca thay đổi, uy tín của
Hoài Thanh - đặc biệt lúc ông còn sống - khiến người yêu thơ e ngại khi phải
đưa ra những ý kiến trái ngược hoặc khác với nhận định của ông. “Sợ” uy quyền
của ông cũng có nhưng cái sợ lớn nhất là sợ bước vào một trận chiến không cân
sức với một đối thủ quá mạnh. Anh Châu Thạch còn viết rằng: “Truyện KIỀU của Nguyễn Du mà còn có người dám
chỉnh sửa lại thì TỐNG BIỆT HÀNH là cái gì mà 75 năm qua mọi người nhắm mắt tán
tụng nó theo Hoài Thanh.” Theo tôi, chỉnh sửa một điểm nào đó trong
truyện KIỀU không khó vì không bị đè nặng bới một sức ép chính trị tâm lý nào.
Miễn là anh có kiến thức rộng về văn học, thơ ca và đủ tự tin để viết. “Đụng”
vào TỐNG BIỆT HÀNH là “đụng” vào cả một chính sách lớn của nhà nước trong hoàn
cảnh chiến tranh, lúc người chống lưng cho nó vừa có văn tài, vừa có quyền uy
ngất ngưởng trong lãnh vực bình phẩm văn chương.
4/ “Chính quyền miền Bắc và miền Nam
Những bài thơ viết để trực tiếp phục vụ chế độ (ở miền nam có một số bản
nhạc như vậy nhưng thơ thì không nhiều), đọc lên đã sặc mùi tuyên truyền. Tác
giả loại thơ này thường là người nằm trong bộ máy chính quyền, chức vụ không
cao, viết vì công việc, vì “cái ghế”, vì miếng cơm manh áo. Cả tác giả lẫn tác
phẩm đều bị coi thường, khinh rẻ. Thậm chí đọc phải những bài thơ này có người
còn bực bội chửi thề ngay cả trước mặt công chúng. (Con số hàng vạn của anh
Châu Thạch tôi e rằng quá lố).
Chỉ có những bài thơ tác giả có tay nghề cao, viết bằng trái tim mình, bày
tỏ cảm xúc thật của mình nhưng ý tứ của bài thơ lại tình cờ phù hợp với đường
lối, chính sách của chính phủ nên được phổ biến trong quảng đại quần chúng.
Vâng! Chính những bài thơ ấy mới hấp dẫn người đọc, mới thôi thúc người đọc đi
theo, làm theo tiếng gọi của tứ thơ (hoặc ý thơ). TỐNG BIỆT HÀNH nằm trong số
những bài thơ ấy.
5/ “Bài thơ được đưa vào nhà trường tức là được
chọn lọc. Thêm một lần nữa khẳng định giá trị nghệ thuật cao của bài thơ. (Điều này không phải lúc nào cũng đúng.) Nhiều năm qua kể từ khi bài thơ được giảng dạy
đến nay, không có dư luận nào chê trách việc giảng dạy TỐNG BIỆT HÀNH. Điều đó
chứng tỏ giá trị nghệ thuật của TỐNG BIỆT HÀNH được đánh giá đúng nên
không có sự phản hồi, phản bác, đối nghịch trong công luận.”
Vào trường học là có giáo án, thi cử. Thử hỏi có học sinh nào dám đem tương
lai của mình để đánh đổi lấy một cơ hội được phản bác điều mình được dạy trong
trường lớp? Có thầy, cô giáo nào dám dạy sai giáo án để phí công bao năm đèn
sách ở các trường cao đẳng hay đại học sư phạm? Vả lại, nếu người phản bác
không có thực tài, không chọn đúng thời điểm có phong trào, có cách nhìn nhận,
đánh giá thơ ca mới, không có sự hỗ trợ của một vài nhân vật có chức quyền
trong ngành, những ý kiến phản bác sẽ như muối bỏ bể, rơi vào quên lãng.
GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT CỦA TỐNG BIỆT HÀNH
1/ Khuyết điểm
Ngoài những khuyết điểm ở hai đoạn thơ nói về chị và em TỐNG BIỆT HÀNH còn
có những yếu kém sau đây:
- Câu
“Đưa người ta chỉ đưa người ấy” có vẻ ngây ngô và đóng góp rất ít cho bài thơ.
- Cái dở nhất của TỐNG BIỆT HÀNH, theo tôi, là có nhiều đoạn người ra
đi không được bày tỏ trực tiếp mà cảm xúc, tâm trạng của anh ta lại do người
tống biệt võ đoán và nói hộ. Độc giả có cảm giác như được Thâm Tâm mời đến
thưởng thức món thuốc lá gia truyền rất ngon, nhưng khi gặp nhau thì chỉ được
hút một, hai hơi; sau đó là ngồi ngửi khói (hút gián tiếp). Lời khuyên “Làm thơ
nên viết ở ngôi thứ nhất” đã bị vi phạm mà không có lý do chính đáng.
2/ Ưu điểm
Dù vậy TỐNG BIỆT HÀNH cũng vẫn là một bài thơ hay. Chỉ với 4 câu đầu tác
giả đã khắc họa một cách tài tình tâm trạng của người đưa tiễn - và với khả
năng quan sát tinh tế, đã “bắt” được nỗi buồn của người ra đi:
Đưa
người ta không đưa qua sông
Sao
có tiếng sóng ở trong lòng
Bóng
chiều không thắm không vàng vọt
Sao
đầy hoàng hôn trong mắt trong
Để tả cảnh chia ly 4 câu thơ này có thể hiên ngang đọ sức với bất cứ câu
thơ hay nào của bất cứ tác giả nào trong Phong Trào Thơ Mới.
Cái độc đáo nữa của TỐNG BIỆT HÀNH là điệu thơ gấp, lời thơ gắt, câu
thơ rắn rỏi, gân guốc, không mềm mại uyển chuyển như phần nhiều thơ bây
giờ. (1)
Đứng bên cạnh những bài thơ có âm điệu du dương như hầu hết thơ mới thời ấy
TỐNG BIỆT HÀNH có dáng dấp độc đáo, gây được sự chú ý ngay từ hình thức bề
ngoài của bài thơ.
Cái hay nhất của TỐNG BIỆT HÀNH là - mặc dù nhân vật và khung cảnh khác xa
nhau - đã gợi được không khí hào hung, bi tráng của cuộc chia ly nổi tiếng
trong lịch sử Trung Hoa: Thái Tử Đan tiễn Kinh Kha sang sông Dịch để ám sát Tần
Thủy Hoàng. Người đọc, đặc biệt là nam nhân, cảm thấy hào khí bốc lên cao ngất,
thân này kể bỏ, gia đình (mẹ, chị và em) cũng coi như không có, vì lý tưởng, vì
nước quyết ra đi để thỏa mãn chí lớn của người trai.
Chí
lớn không về bàn tay không
Thì không bao giờ nói trở lại
Ba
năm mẹ già cũng đừng mong.
Tôi hoàn toàn đồng ý với Châu Thạch khi anh viết:
“Đoạn này ý nói người ra đi sẽ không quay về
khi chí lớn chưa thành, dầu mẹ có chết ba năm sau ngày giáp cử cũng không về để
tang mẹ được. Những câu thơ ở vế thơ này thật rắn rỏi nêu lên sự quyết tâm của
người ra đi vì chí lớn. Lời thơ như hịch xuất quân, như lời thề non nước.”
Tóm lại, nếu đặt ưu và khuyết điểm lên bàn cân thì TỐNG BIỆT HÀNH vẫn là
một bài thơ hay. Ưu điểm rất độc đáo và gây được ấn tượng sâu sắc nơi người
đọc. Có những đoạn thơ thường được ngâm nga trong những buổi họp mặt của thanh
niên trước lúc lên đường. Nhưng khuyết điểm cũng không ít trong đó có cả khuyết
điểm căn bản trong việc sáng tác thơ ca.
Riêng về tứ thơ thì tôi cho rằng tứ thơ của TỐNG BIỆT HÀNH là một thứ dây
leo chùm gởi, phải nhờ vào cái bóng của một “khung cảnh lịch sử” ở tận bên
Trung Quốc để có được sức hấp dẫn người đọc như nó đã có. Hơn nữa, như đã phân
tích ở trên, rượu trong bữa tiệc thơ TỐNG BIỆT HÀNH là rượu giả; cảm xúc (ngoài
hai câu đầu) không phải là thứ “tông” phát xuất từ chính trái tim người
tống biệt mà chỉ là cảm xúc của người ra đi được người tống biệt đoán ra. Khách
mời của bữa tiệc TỐNG BIỆT HÀNH tưởng như mình sắp sửa qua sông Dịch để cứu
muôn triệu dân lành. Rót rượu đầy ly, nâng cao và hô một tiếng “dzô” thật lớn
rồi uống cạn để thấy hào khí trong người mình dâng lên cao ngất. Đến khi tỉnh
dậy sau cơn say khướt, thấy nhức đầu một cách khó hiểu nhưng cũng không biết là
mình uống phải rượu giả, toàn nước lã pha cồn.
Hồ Trường (Nguyễn Bá Trác) thì hoàn toàn khác. Khung cảnh thật, rượu thật,
tâm sự được chính tác giả thốt ra trong lúc ngà ngà say, không có bàn tay “gạn
đục khơi trong” của lý trí nên cũng rất thật. Và hào khí, thì dù người đọc có
say hay tỉnh, cũng thấy bốc cao ngất trời và nóng bỏng.
Trong trò chơi bình thơ, với tôi, chê lầm một câu (bài) thơ hay hoặc khen lầm
một câu (bài) thơ dở là một lỗi nặng, ảnh hưởng đến uy tín của người bình thơ.
Tuy nhiên, ở đời ai chẳng có lúc lỗi lầm? Miễn là sau đó mình cố gắng học hỏi
và sửa chữa. Nhưng bình một bài thơ mà - vì một lý do nào đó ngoài thơ - thấy
một điểm hay mà không dám khen, thấy một điểm dở mà không dám chê thì theo tôi,
là một cái tội, tội với lương tâm mình và tội với thơ. Cho nên khi bình thơ,
tôi khen chê thẳng thắn đúng với sự hiểu biết và cảm nhận của mình lúc đó. Vì
thế bài viết của anh Châu Thạch đã cho tôi cơ hội đọc kỹ lại TỐNG BIỆT HÀNH và
giải thích thêm một số chi tiết mà tôi - vì muốn hướng sự chú ý của độc giả vào
những điểm chính - đã bỏ qua. Và chuyện đúng sai xin nhường cho độc giả phán
xét.
Với bài thơ TỐNG BIỆT HÀNH anh Châu Thạch và tôi có vài chỗ ý kiến khác
nhau. Đó cũng là chuyện thường tình trong bình phẩm thơ ca. Trong Văn Nghệ Quảng Trị anh Châu Thạch có số bài gấp nhiều lần số bài
của tôi. Anh là cựu binh, còn tôi là lính mới. Cũng may là trên chốn văn chương
nên tôi mới dám mạnh dạn trao đổi với anh. Qua hai bài viết, một của anh và một
của tôi, xin được nói riêng với anh Châu Thạch, cả hai chúng ta đều có lợi. Và
biết đâu những độc giả đọc bài của chúng ta cũng đang rung đùi, gật gù khoái
chí.
*.
PHẠM ĐỨC NHÌ
Địa
chỉ: League City
Email: nhidpham@gmail.com
...................................................................................................................
-
© Tác giả giữ bản quyền.
-
Cập nhật theo nguyên bản của tác giả gửi qua email ngày 21.10.2015
-
Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại.
.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét