NGHĨ
VỀ TINH THẦN
TÔN
SƯ TRỌNG ĐẠO NGÀY XƯA
*
Theo Lê Nguyễn thì: Quan niệm Quân-Sư-Phụ luôn chi phối
mối quan hệ giữa các thành viên trong xã hội xưa, ở đó, sau địa vị của ông vua,
người gần như có mọi quyền lực tuyệt đối trong nước, là đến người thầy, sau nữa
mới đến người cha trong gia đình. Vị trí của người thầy luôn được tôn trọng, đề
cao trong suốt chiều dài của thời đại phong kiến, và bên cạnh những bất cập của
một xã hội đang trong tiến trình hoàn thiện dần, người ta vẫn tìm thấy những
giá trị tinh thần còn tồn tại đến ngày nay, trong đó có tinh thần tôn sư trọng
đạo
*
Trong xã hội xưa, thường có sự phân biệt hai hạng hiển
nho và ẩn nho. Hiển nho là những kẻ sĩ thành đạt, bước chân vào hoạn lộ gập
ghềnh, thấp cũng chức tri châu, tri huyện, cao ngất ngưỡng có thể lên đến Tổng
đốc, Thượng thư. Còn ẩn nho là những kẻ sĩ hoặc đỗ đạt cao nhưng không thích ra
làm quan, hoặc không gặp may mắn trên đường khoa cử, năm lần bảy lượt lều chõng
đi thi mà vận may vẫn không chịu mỉm cười. Thường những bậc ẩn nho này chỉ
thích sống ẩn dật, vui thú cùng túi thơ, bầu rượu, nước biếc non xanh, và phần
đông vẫn lấy nghề dạy học vừa làm kế sinh nhai, vừa để truyền bá đạo lý thánh
hiền.
Thông thường việc giáo dục ở các làng xã xưa do chính các
thầy đồ đảm trách. Nhà thầy có thể không to lớn, khang trang, nhưng phần lớn
nhà cửa ở các làng quê đều có sân trước, sân sau, một vuông sân cũng có thể trở
thành “trường học”. Với những người có óc giang hồ rày đây mai đó thì chỉ cần
quảy một gánh sách thánh hiền đến nương náu tại nhà một điền chủ hay phú hộ nào
đó để vừa dạy dỗ đám quý tử của gia chủ, vừa thu nạp thêm học trò ở làng trên
xóm dưới. Nhưng cho dù trong hoàn cảnh nào thì địa vị người thầy trong xã hội
xưa cũng được tôn trọng đúng mực, điều này thể hiện qua câu “nhất tự vi sư, bán
tự vi sư”, một chữ cũng thầy, nửa chữ cũng thấy, hay nôm na hơn, như “không
thầy đố mày làm nên”.
Trong không khí bàng bạc lễ nghĩa thánh hiền, người học
trò ngày xưa phải trải qua những phép tắc lễ nghi tưởng như gò bó, lạc hậu,
nhưng thực ra đó là những nhân tố giúp hình thành nhân cách một con người có
ích trong xã hội mai sau. Nghi thức đầu tiên mà cậu học trò tóc còn để chỏm sẽ
trải qua là lễ nhập môn. Môn là cửa, mà “cửa” đây chính là cửa Khổng sân Trình,
nơi gắn chặt với cuộc đời một con người sẽ lấy sở học mà phụng sự xã hội, mang
lại hạnh phúc cho mọi người. Lễ nhập môn diễn ra vào một ngày lành tháng tốt
nào đó, khi người cha hay người mẹ đưa cậu con trai 6-7 tuổi đến nhà thầy xin
thọ giáo. Lễ vật thường là mâm xôi, con gà, be rượu, và cha mẹ cậu học trỏ thường
được thầy (và gia chủ) mời ở lại nhâm nhi, nhân tiện bàn về tướng mạo, tính
tình của cậu học trò mới.
Trong xã hội xưa, người thầy thực hiện đúng quan niệm
“tiên học lễ, hậu học văn”; trong mấy tháng đầu, cậu học trò chỉ được học cách
cư xử sao cho hợp với lễ nghi, phong cách như khoanh tay, cúi đầu, chào hỏi,
bẩm thưa…đồng thời làm những việc lặt vặt trong trường như quét sân, quét lớp,
mài mực cho thầy….Sau giai đoạn học lễ, cậu học trò mới bắt đầu học chữ thánh
hiền.
Tại trường học, thầy thường ngồi trên chiếc giường có
trải chiếu hoa, bày biện đủ tiện nghi dành cho một thầy đồ, nào là bút, nghiên,
tráp, điếu….Học trò ngồi trên những chiếc phản kê sát nhau, có khi cúi người
chép bài trên một chiếc chiếu trải lên nền đất. Để giúp thầy quán xuyền mọi việc,
thầy phân công hai anh trưởng trường: trưởng trường nội phụ trách mọi việc
trong phạm vi trường lớp, và trưởng trường ngoại phụ trách những việc từ cổng
trường trở ra.
Việc đền đáp công ơn thầy dạy thường được thể hiện dưới
hai hình thức, một là tiền học phí, mỗi năm cha mẹ học trò nộp làm một hay hai
lần, cả thảy khoản 4 quan tiền. Nếu thầy dạy học ở một gia đình nào khác thì
mỗi năm gia chủ may cho thầy hai quần, hai áo dài, ba áo cộc. Thứ đến là tiền
tết thầy vào các kỳ nghỉ trong năm, thường là ba cái Tết: tết Đoan ngọ (mùng 5
tháng 5), nghỉ hơn một tháng để học trò có thời giờ phụ giúp cha mẹ gặt lúa;
Tết cơm mới vào tháng 10, nghỉ khoảng một tháng cho vụ gặt, và Tết Nguyên Đán,
nghỉ khoảng hai tháng. Trong những kỳ nghỉ này, nếu thầy dạy xa nhà thì tùy hảo
tâm, cha mẹ học trò có tiền tết thầy để thầy mua sắm và về quê. Các học trò lớn
thường kính cẩn tiễn chân thầy, có khi đưa thầy về đến quê nhà bình yên rồi mới
quay trở lại.
Bên cạnh học phí, tiền tết thầy, học trò ngày xưa còn có
nghĩa vụ đóng góp “tiền đồng môn” là khoản tiền góp khi cha mẹ thầy, vợ thầy,
hay chính thầy qua đời. Người có trọng trách lập danh sách đóng góp khoản tiền
này là cậu học trò ngày xưa được thầy phân công làm Trưởng trường nội. Danh
sách lập xong, Trưởng trường ngoại thực hiện việc thu tiền và những học trò cũ
của thầy, dù đã làm đến Thượng thư, Tổng đốc, cũng đều phải đóng góp sòng
phẳng. Thời đó, trốn thuế triều đình còn được dư luận châm chước, chứ trốn
tránh việc đóng góp tiền đồng môn bị xem là hành vi vi phạm đạo lý, vong ân bội
nghĩa, không thể tha thứ được.
Dưới triều Nguyễn, ở các làng xã nghèo, nhiều người dân
không có tiền đóng góp học phí, thầy đồ dạy học không đủ tiền để sống, triều
đình đã đặt ra chề độ “học điền” hay còn gọi là ruộng hương học để lấy hoa lợi
hỗ trợ đời sống người thầy. Sự chăm sóc đó, dù không phải là nhiều, nhưng chứng
tỏ xã hội luôn coi trọng và nghĩ đến công lao đóng góp của người thầy trong
việc giáo dục lớp người trẻ.
*
Trong lịch sử nước ta, nhiều kẻ sĩ khi làm quan luôn giữ
lòng tự trọng, khi bất phùng thời, trở về làng quê, thì lấy nghề dạy học làm
lạc thú cuối đời. Trong số những người như vậy, không thể không kể đến Chu Văn
An (1292-1370). Cụ tên là Chu An, được phong tước Văn Trinh công nên người đời
sau gọi là Chu Văn An, đỗ thái học sinh (tiến sĩ) nhưng không chịu ra làm quan,
dựng nhà trên gò cao, đọc sách, dạy học trò. Vua Trần Minh tông (1314-1329)
nghe tiếng, vời cụ ra làm Tư nghiệp trường Quốc tử giám, dạy Thái tử Trần Vượng
(sau là vua Trần Hiến tông) học. Đến thời vua Trần Dụ tông (1341-1369), nhận
thấy có nhiều quan lại ỷ thế gần gủi nhà vua coi thường phép nước, cụ dâng sớ
xin vua chém đầu bảy kẻ nịnh thần (thất trảm sớ). Chờ không thấy sớ được xem
xét, cụ trả ấn từ quan, về núi Chí Linh, dựng nhà tiếp tục dạy học, lấy tên
hiệu là Tiều Ẩn.
Năm 1370, nghe tin vua Trần Nghệ tông lên ngôi, cụ lúc đó
đã 78 tuổi, cũng chống gậy trúc đến chúc mừng, rồi kiếu từ trở về làng, nhà vua
ngỏ ý muốn phong chức gì cũng không nhận. Vua Nghệ tông rất tôn kính, sai quần
thần đưa về, không lâu sau, cụ mất. Học trò cụ có hàng trăm người, nhiều người
làm quan to như Hành khiển Phạm Sư Mạnh và Lê Bá Quát, nhưng khi trở về làng
thăm cụ cũng đều phải lạy dưới giường và đứng khoanh tay hầu chuyện cụ. Học trò
cụ ai có điều không phải, cụ trách mắng ngay, có khi không cho bước vào nhà.
Các đời vua sau nghĩ đến nhân cách của một kẻ sĩ, một người thầy mẫu mực, đã
cho thờ cụ trong nhà Văn miếu.
Thời Nguyễn, cụ Võ Trường Toản cũng là một người thầy mẫu
mực, sống ẩn dật, mở trường dạy học và học trò cụ nhiều người hiển đạt như
Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhơn Tịnh, Phạm Đăng Hưng….làm quan đến chức Thượng thư (Bộ
trưởng ngày nay), cụ xứng đáng với danh hiệu “Gia Định xử sĩ sùng đức Võ tiên
sinh” do chúa Nguyễn Ánh (sau là vua Gia Long) ban cho.
Thầy đã thế, học trò ngày xưa cũng có rất nhiều câu
chuyện về tôn sư trọng đạo mà mỗi hành vi vẫn còn có giá trị của những tấm
gương trong sáng cho thế hệ ngày nay noi theo. Cụ Phan Thanh Giản phẩm hàm đến
Hiệp biện Đại học sĩ, nhất phẩm triều đình, nhưng mỗi khi đi kinh lý gần quê
nhà thầy học cũ, cụ luôn kêu lính khiêng võng ghé lại thăm thầy. Võng còn ở
cách nhà thầy một quãng khá xa, cụ đã bước xuống, thân hành đi bộ vào nhà thầy.
Chỉ một cử chỉ nho nhỏ như thế đủ nói lên tấm lòng của người học trò tôn kính
thấy học cũ đến nhường nào!
Đầu tháng 11 năm 1888, sau hơn ba năm sống gian khổ giữa
rừng thiêng nước độc ở Quảng Bình để nêu cao ngọn cờ Cần vương, vua Hàm Nghi sa
vào tay giặc Pháp. Trong những ngày bị áp giải về cửa Thuận An, ông nhất mực
không chịu nhận mình là vua Hàm Nghi. Nhưng bữa nọ, trong đám đông đứng hai bên
đường, vua Hàm Nghi nhác thấy bóng dáng người thầy học, liền vội vàng nghiêng
mình kính cẩn cúi đầu chào, thà để lộ chân tướng cố tình giấu giếm hơn là thất
lễ với thầy học cũ.
*
Lịch sử các dân tộc khác trên thế giới cũng chứng tỏ rằng
tinh thần tôn sư trọng đạo là một tình cảm thiêng liêng vượt ra ngoài biên giới
quốc gia, vượt lên trên các hàng rào chủng tộc. Những người thuộc thế hệ sinh
ra từ thập niên 1940 trở về trước chắc không thể nào quên bài học trong sách
Quốc Văn Giáo Khoa Thư lớp Dự bị (nay là lớp 2) kể câu chuyện ông Carnot, người
Pháp, làm quan to (sau là Tổng thống Pháp), khi về thăm quê nhà, đã ghé lại
ngôi trường, nơi người thầy dạy ông năm xưa tóc bạc phơ vẫn còn đứng lớp. Ông
đã “chạy ngay lại trước mặt thầy giáo, chào hỏi lễ phép mà nói rằng:”Tôi là
Carnot đây, thầy còn nhớ tôi không?” Rồi ông ngoảnh lại khuyên bảo học trò rằng
“Ta bình sinh, nhất là ơn cha, ơn mẹ, sau ơn thầy ta đây, vì nhờ có thầy chịu
khó dạy bảo ta, ta mới làm nên sự nghiệp ngày nay” (trích)
Thế hệ những người từng học sách Quốc Văn Giáo Khoa Thư
ngày xưa nay đều đã thuộc lớp tuổi 70, 80, và hơn nữa, nhiều người đã bạc trắng
mái đầu, nhưng mỗi lần gặp lại thầy cô đã từng dạy dỗ mình, họ vẫn ngoan ngoãn,
rụt rè, như thuở còn ngồi trên ghế nhà trường, vẫn luôn dành cho thấy cô từng
dạy dỗ họ những tình cảm trân trọng, hàm ơn, một phần cũng nhờ ở những tấm
gương tôn sư trọng đạo mà họ đã học được ngày nào. Nhân Ngày Nhà Giáo 20.11 năm
nay, nhắc đến chuyện này cũng không phải là điều vô bổ.
*
PHƯƠNG VIỆT KHÁNG giới thiệu
Địa chỉ: Lô nhà số 5, phường Trần Hưng Đạo,
thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh
Emai: datinh_1974@yahoo.com
...............................................................................................................
- Cập nhật theo nguyên bản tác giả gửi qua email
ngày 12.10.2020
- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng
Xuân Xuyến.
- Vui lòng ghi rõ
nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại..
.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét