Trang Đặng Xuân Xuyến: BÀN QUA VỀ TÍNH ẤM Ớ CỦA NHÂN VẬT VĂN HỌC

BÀN QUA VỀ TÍNH ẤM Ớ

CỦA NHÂN VẬT VĂN HỌC

(BÀN QUA VỀ TÍNH ẤM Ớ CỦA NHÂN VẬT VĂN HỌC

TRONG CÁC KIỆT TÁC NỔI TIẾNG NHẤT THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM)

(Tác giả Trần Mạnh Hảo)

Gần hết cuộc đời 70 năm đọc sách, Trần Mạnh Hảo tôi rút ra một kết luận, rằng các nhân vật chính của hàng trăm tiểu thuyết lớn nhất của nhân loại từ bi kịch Hi Lạp đến nay, hầu hết đều là những con người ấm ớ, con người muôn mặt, đa nhân cách mang tính bi hài kịch vô cùng tận.

Ta thử cùng nhau tra từ điển mạng từ “ấm ớ”:

Bài từ dự án mở Từ điển Việt - Việt. · (Khẩu ngữ) (thái độ) tỏ ra không chắc chắn, không hẳn là biết, nhưng cũng không hẳn là không biết · (lối làm việc) đại khái ...

Tra cứu Từ điển Tiếng Việt - từ: ấm ớ ; ấm ớ, t., ph. Không dám nói thật khi đã mắc lỗi: Đánh vỡ cái lọ, hỏi cứ ấm ớ. ; Nguồn tham khảo: Từ điển - Việt Tân

“ấm ớ” có nghĩa là: Không hiểu sự việc trước mắt. Đây là cách dùng ấm ớ Tiếng Việt. Đây là một thuật ngữ Tiếng Việt chuyên ngành được cập nhập mới nhất năm 2023.

Đại từ diển Tiếng Việt nhà xuất bản văn hóa thông tin 1998, trang 66 định nghĩa từ “ấm ớ” như sau : “ 1- Cách nói không dứt khoát, không chắc chắn, không hẳn là biết, nhưng cũng không hẳn là không biết : trả lời ấm ớ,ấm ớ giả câm giả điếc. 2- Lối làm việc đại khái, không đâu vào đâu, do ít chú ý, không để tâm vào : làm ăn ấm ớ, học hành ấm ớ, buổi đi buổi không”. Ngoài ra còn thuật ngữ “ấm ớ hội tề” : có thái độ không dứt khoát, việc gì cũng tỏ ra không hẳn là biết cũng không hẳn là không, giống người là việc làng xã trong vùng tề vừa bị sức ép của cấp trên, vừa bị dân chúng chống đối, nguyền rủa nên phải tỏ ra không dứt khoát trong mọi chuyện, tránh sự trừng phạt trên xuống dưới lên”

Nói tóm lại “ấm ớ” là đặc tính nước đôi của con người,như là tính phản thể, tính phân thân vừa “ba phải” vừa “tưng tửng”, “man mát”, “man man”, có vẻ như “dở người”,một tí xiên xẹo, một tí vờ vịt, vừa ranh ma vặt, vừa khờ khạo thật, nửa khôn nửa dại, nửa ma bùn trí trá, nửa ngố tàu nửa giả bộ ngu lâu…

Hầu hết các nhân vật chính của các kiệt tác văn học thế giới và Việt Nam đều là những người ấm ớ.

Tác phẩm lớn nhất thế giới của thời đại Phục Hưng là tiểu thuyết Don Quijote (Đôn ki hô tê) của đại văn hào Miguel de Servantes Tây Ban Nha (1547-1616) mà nhân vật chính là một kẻ ấm ớ toàn phần. DonQuijote là một kẻ dở người chính hiệu, một hiệp sĩ, một anh hùng rơm. Người anh hùng tốt bụng, ngây ngô, mắc bệnh hoang tưởng, luôn luôn tưởng tượng ra những kẻ thù kỳ quái như cối xay gió để anh ta chiến đấu. Anh ta cưỡi trên lưng một con nghẽo gầy trơ xương nửa ngựa, nửa lừa có tên là Roxinante, dắt theo một đệ tử chưa thật tính người là Sanchopanza đi giải phóng thế giới khỏi áp bức, mang tự do về cho giun dế muỗi ruồi người ngợm, và thề thực hiện giấc mơ giải phóng đàn cừu. Don Quijote xưng tụng một mụ nạ dòng xấu như ma thành tuyệt thế giai nhân là Dulcinea để suốt đời chiến đấu bảo vệ trinh tiết và sắc đẹp Thị Nở của nàng.Hết chiến dịch chiến đấu chống bọn giặc cối xay gió, đến chiến dịch bảo vệ Đức Mẹ đồng trinh, Don Quijote lập được rất nhiều chiến thắng ảo, và tự hào mình đang bảo vệ thế giới, không có chàng ta ma quỷ sẽ ăn thịt hết người Tây Ban Nha và loài người…

Ở triết thuyết ấm ớ này, Servantes đã báo trước những bi kịch khủng khiếp, thảm khốc của nhân loại sắp tới. Đó là tính bi hài kịch con người phải chiến đấu với những ảo tưởng vô cùng tận của chính mình, có thể biến địa cầu thành địa ngục đớn đau.

Và ở bên kia biển Manche, kịch tác gia vĩ đại nhất thời Phục Hưng là William Shakespeare (1564-1616) đã cho ra đời những vở kịch lớn như : Hamlet, Othello, Vua Lea, Romeoo and Juliet…Tất cả các nhân vật của kịch Shakespeare đều là những người “ấm ớ vĩ đại”. Như Hamlet chẳng hạn. Chàng luôn nghi ngờ mình chưa có thật, không có thật, là chính chàng đây hay là cái bóng của chàng? “Tồn tại hay không tồn tại” câu hỏi của Hamlet với chính mình có phải là triết thuyết vĩ đại nhất của con người nước đôi, con người ấm ớ?

Thế kỷ thứ 3 trước công nguyên, Trang Chu (369-286 TCN) của Trung Hoa đã cho ra đời học thuyết ấm ớ hay nhất của dòng triết học hoài nghi. (Bản chất của triết học là hoài nghi?). Rằng, một đêm Trang Chu nằm mộng, mơ thấy mình hóa thành bướm, bèn thức dậy và cả đời cứ ngơ ngác hồ nghi điều ấm ớ này: “Không biết mình vừa hóa thành bướm, hay bướm vừa hóa thành mình?”. Cái mà hàng chục thế kỷ sau, phương Tây mới thấu tận cùng ý nghĩa vĩ đại của thí dụ triết học ấm ớ hay nhất mọi thời đại của Trang tử, để Shakespeare sinh ra nhân vật Hamlet, lặp lại luận đề của Trang Chu “Tồn tại hay không tồn tại”. Do đó, khi con người không còn hoài nghi thì cũng không còn triết học nữa. Con người, cho dẫu có văn minh vô tận đi nữa, vẫn sẽ không trả lời được câu hỏi từ thuở ấu thơ nhân loại của người Sume 500 năm trước công nguyên: “Con người từ đâu đến, đến đây làm gì và sẽ đi về đâu?”

Trước Trang tử trên dưới 100 năm, thời cổ đại Hi Lạp có một thi sĩ, một kịch tác gia vĩ đại là Sophocle (496-406 TCN) đã viết vở bi kịch “Oedipus làm vua” để phơi bày tính cách loạn luân vô cùng tận của loài người thời dã man. Do những điều kiện lịch sử loạn lạc, chiến tranh liên miên, chàng Oedipus đã thất lạc cha mẹ, làm con nuôi hết người này đến người khác. Lớn lên, Oedipus lao vào chiến trận liên miên và đã vô tình giết chết cha mình. Sau đó, Oedipus lên ngai vàng làm vua và đã lấy nhầm mẹ mình làm vợ. Mẹ Oedipus đâu biết người chồng đang làm vua vốn là con trai mình, và bà đã sinh ra cho Oedipus 2 đứa con gái. Sau này, Oedipus phát hiện ra sự thực, chàng đã chọc mù con mắt mình và sau tự sát, vì chàng đã ngu ngốc và hèn hạ, bẩn thỉu hơn loài ngựa: con ngựa đực lớn lên tuy chưa gặp mẹ mình bao giờ, nhưng nó không bao giờ giao phối với mẹ từng sinh ra mình dù tình cờ gặp ngựa mẹ trên đường trong cơn động dục. Nhân vật Oedipus từ đó được gọi tên là “mặc cảm loạn luân hay mặc cảm Oedipus”, một nhân vật ấm ớ nhất của văn học châu Âu và thế giới.

Kinh Thánh của Do Thái giáo, Thiên Chúa giáo, Hồi giáo đã kể ra nhân vật ấm ớ đầu tiên của loài người đó là nhân vật Cain, con trai đầu cùa Adam và Eva đã trở thành tên ấm ớ đầu tiên của nhân loại : kẻ đã giết chết em trai mình. Từ đó, có một tên gọi để chỉ hành vi huynh đệ tương tàn này của loài người: “anh em nhà Cain”

Từ sự tích Cain giết em trai mình với tên gọi “anh em nhà Cain”, một đại văn hào Nga là Fyodor Mikhaylovich Dostoyevsky (1821-1881) cuối đời đã viết ra một cuốn tiểu thuyết vĩ đại nhất thế giới - ngang ngửa với tiểu thuyết Don Kisốt của Servantes là “Anh em nhà Karamazop”. Tất cả các nhân vật trong cuốn tiểu thuyết này đều là những nhân vật nửa người nửa quỷ, trừ vị thiên sứ đi lạc vào gia đình thiên lôi này là cậu út Eliosa.

Có thể nói, tất cả các nhân vật trong hệ thống tiểu thuyết đi tận cùng cái ác để gặp cái thiện của Dostoyevsky đều là những nhân vật ấm ớ, nửa người nửa ma, nửa khôn nửa dại, nửa chống Chúa Trời nhưng vẫn sợ Chúa và tìm cách lẩn như trạch để thoát khỏi sự quan phòng của Thiên Chúa toàn năng. Có thể có đất trống cho hàng trăm luận án tiến sĩ văn học làm về tính ấm ớ, tính nước đôi, tính phản diện của con người trong các cuốn sách vĩ đại rất khó đọc của Dostoyevsky.

Mở đầu văn học thời đại phục hưng (phục hưng là thời đại sau 1000 năm Thiên Chúa giáo thống trị châu Âu - có tên là thời Trung cổ (trung đại: moyen âge)- thời mà con người bị nguyền rủa bằng cú tự đấm ngực thú tội: “mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa” (Latin : lỗi tại tôi, lỗi tại tôi, lỗi tại tôi mọi đàng). Người có công đầu đã kéo hồi chuông báo kết thúc thời trung cổ là đại thi hào ấm ớ nhất thế giới : Alighieri Dante (1265-1321).

Con người châu Âu hầu như không biết tổ tiên mình có một nền văn minh nhân bản vĩ đại là văn minh Hi Lạp và La Mã. Năm 1542, nhờ đế quốc Ottoman đưa 5 triệu quân và hàng triệu chiến thuyền tấn công trong 6 tháng trời, và ngày 29-5-1453 quân Thổ Nhĩ Kỳ đã hạ được thành phố vĩ đại là Conxtantinople. Trước khi thủ đô Thiên Chúa giáo phương Đông cũng là thủ đô của đế quốc Chính thống giáo Bizantine: Conxtantinople thất thủ, thư viện lớn nhất thế giới đã được 5 nghìn con ngựa thồ về Roma. Từ thư viện này, trí thức và các thầy tu Thiên chúa giáo La Mã mới đọc được văn minh tổ tiên mình qua những cuốn sách vĩ đại của triết gia Hồi giáo ả rập Tây ban nha AVERROES, và một vài triết gia Do Thái & Ả rập khác đã ghi chép lại nền văn hóa nhân bản Hi Lạp, La Mã bằng tiếng Ả rập, tiếng Do Thái. Nên tinh thần phục cổ, quay về văn minh cổ xưa dị giáo tức PHỤC HƯNG = RENAISSANCE mở ra cho châu Âu bước vào thế giới nhân bản của tự do, bình đẳng, bác ái do ông cha họ từng khai mở”)

Tinh thần dị giáo, tinh thần phục cổ quay lại thời tiền văn minh Thiên Chúa giáo, lạ lùng thay một nhà thơ thành phố Phục hưng Florance tuyệt đối trung thành với Chúa là Dante nhân chuyến đi đày xa quê hương đã viết tác phẩm thi ca: “Hài kịch thần thánh” (Divina Commedia)

Với một sự ấm ớ đến gần như liều mạng, Dante đã cho ra đời tác phẩm lớn nhất đời mình là “Thần khúc” - một tinh thần dị giáo ( trái với các nguyên lý đạo đức Kitô) xuất hiện trong cuộc thám hiểm vào ba cõi : địa ngục, lò luyện tội và thiên đường.Dante nhờ thi sĩ La Mã cổ đại ( một người dị giáo) là Virgile (70-19 TCN) dẫn ông tham quan 9 tầng địa ngục và lò luyện ngục. Ở đấy, Dante đã gặp khá nhiều giáo hoàng và hồng y phạm tội bị lưu đày địa ngục. Sau này, khi “Thần khúc” được in ra, giáo hoàng Boniface đã truy tìm Dante để thiêu sống ông trên dàn hỏa nhưng ông đã trốn thoát.

Dante còn bị giáo hội Roma kết án vì ông đã nhờ tình nhân, nàng Beatrice xinh đẹp dắt ông tham quan thiên đàng, gặp được Thiên Chúa và Đức Mẹ Maria. Nâng một người đàn bà bình dân lên ngang Đức Mẹ là tính nhân văn ca ngợi con người của Dante nhưng lại phạm thượng trong tinh thần Thiên Chúa giáo; bởi thiên đàng đâu có chấp nhận đôi trai gái bồ bịch thế tục leo lên làm ô uế cõi thiêng…

Mang tinh thần dị giáo vào ba cõi riêng : địa ngục, lò luyện tội và thiên đường, trần gian hóa, giải thiêng hóa cõi thiên đường, thế tục hóa chất độc tôn của nhà thờ Thiên Chúa chính là tiếng sấm gõ cửa Phục hưng của Dante, mở đầu cho tinh thần phục cổ trở lại văn minh dị giáo phương Tây thời tiền Thiên Chúa giáo… Nhờ tinh thần Phục hưng này, mà nhà thờ La Mã đã chấp nhận để tượng vua David cao 4 m 34 của Michelangelo khỏa thân toàn diện, lòi nguyên của quý ra cho giáo dân chiêm ngưỡng trong nhà thờ.

Như vậy ba đỉnh cao của thời đại Phục Hưng mở đầu với Dante, Servantes và Shakespeare đều chọn các nhân vật mang tính ấm ớ để đưa vào văn học sự khai phóng tinh thần nhân văn cho toàn châu Âu và thế giới tiến sang thế kỷ Ánh sáng thứ 17 và 18.

Tiền bán thế kỷ thứ 19, châu Âu với hai đỉnh cao V.Hugo lãng mạn và H. Balzac hiện thực lại đưa ra toàn những nhân vật ấm ớ làm nhân vật chính của văn học. Nhân vật Jean Valjean trong “Những người khốn khổ” (Les Misérables) là một ông già tốt bụng ấm ớ toàn tập xuyên suốt tác phẩm. Các nhân vật: anh gù Quasimodo và cô gái Bohémiens xinh đẹp trong “Nhà thờ Đức Bà Paris” đều là những nhân vật dị thường rất chi là ấm ớ vậy.

Bên cạnh Hugo, chúng ta còn chứng kiến đại văn hào hiện thực: H. Balzac. Hầu hết hàng trăm nhân vật trong “Tấn trò đời” vĩ đại của ông đều là những người ấm ớ, yêu đương ấm ớ, buôn bán ấm ớ, gái mãi dâm ấm ớ, người keo kiệt ấm ớ, linh mục ấm ớ, cảnh sát ấm ớ, quan tòa ấm ớ, du côn ấm ớ…

Hậu bán thế kỷ 19, hai đỉnh văn học Nga thay thế hai đỉnh văn học Pháp là Doxtoyevsky và L. Tolstoy. Ta đã xét qua về hệ thống các nhân vật ác ấm ớ của Doxtoyevsky, vậy nhân vật ấm ớ của “Chiến tranh và hòa bình” của L.Tolstoy nằm ở đâu?

“Chiến tranh và hòa bình” kể lại diễn biến trong giới quý tộc Nga trong cuộc chiến tranh vệ quốc chống quân Pháp xâm lược năm 1812. Có một số nhân vật thực như Nga hoàng, Napoleon, tổng tư lệnh quân đội Nga, tướng già Mikhail Koutouzov… ngoài ra các nhân vật chính đều do nhà văn hư cấu như công tước Andrei Bolkonsky và người tình Natasa, nhà trí thức trẻ Pierre Bezoukhov… cùng hàng trăm nhân vật quý tộc và bình dân khác. Vậy đâu là nhân vật ấm ớ trong “Chiến tranh và hòa bình”?

Thưa nhân vật ấm ớ đó trong “Chiến tranh và hòa bình” đó chính là hàng triệu binh lính vốn xuất thân từ nô lệ. Họ đã cầm súng, dương lê xông lên giết quân thù với vai trò là những nông nô làm nô lệ trong các trang trại của các ngài bá tước, công tước. Họ là nhân vật chiến tranh vĩ đại nhưng vô danh. Họ đổ máu cho Nga hoàng, cho nhân dân Nga, cho số phận nô lệ của họ ư ? Đọc “Chiến tranh và hòa bình” ta thấy hàng trăm bãi chiến trường đầy xác lính Nga và lính Pháp nằm chồng chéo lên nhau trong biển máu. Họ giải phóng cho ai, trừ họ ra, những thân nô lệ với hàng triệu thân xác chính là nhân dân, một nhân dân nô lệ gục chết cho bao hoang tưởng tự do bác ái. Ngậm ngùi thay nhân dân, họ không bao giờ chiến thắng, họ luôn là đám đông chiến bại. Đấy là những nhân vật ấm ớ vô cùng bi thảm mà L.Tolstoy giấu đi trong kiệt tác rất anh hùng và rất đau thương của mình!

Sẽ rất thiếu sót nếu ta không nhắc đến nhân vật bác sĩ Faust của đại thi hào Đức Johann Wolfgang Goethe (1449-1832). Faust là một chàng ấm ớ nhất trong văn học châu Âu thế kỷ thứ 19. Faust đã bán linh hồn mình cho quỷ Mephisto để đổi lấy sự khôn ngoan. Anh ta đã trở thành cái máy cho quỷ sai khiến. Một con người mà không có linh hồn, con người ấy chẳng ấm ớ vô cùng lắm sao?

Nhà văn du thủ du thực Nga M. Gooky với bộ ba tác phẩm tự truyện viết trước năm 1917: “Tuổi thơ”, “Kiếm sống”, “Những trường đại học của tôi” viết về chính ông, một con người vô địch ấm ớ, vô địch liều mạng, vô địch sống và vô địch chết…như một kiệt tác của văn học Nga, bên cạnh các nhân vật ấm ớ của Gogol, Doxtoyevxky…

Các tác phẩm lừng danh của Châu Âu đầu thế kỷ như cuốn “Alexis Zorba con người hoan lạc” (Zorba the Greek) của văn hào Hi Lạp Nikos Kazantzakis (1883-1957) mô tả cuộc đời chàng ấm ớ Zorba tuyệt hay đã tí tranh giải Nobel với Albe Camus (chỉ thua Camus một phiếu- đến nỗi Camus còn nói Kazantzakis xứng đáng Nobel hơn ông). Cũng có thể Kazantzakis đã nhận giải Lê Nin của Nga cộng nên ông phải nhường ngôi Nobel cho Camus chăng?

Một hiện tượng văn triết lớn của Pháp và thế giới là sự xuất hiện loài văn mang trính triết học của Jean - Paul Sartre (1905-1980) với “Buồn nôn” (La Nausée), tác phẩm dẫn dắt phong trào hiện sinh của Pháp và thế giới. Buồn nôn ghi lại tính chất ấm ớ cực kỳ phi lý của con người trong sự hoan lạc khổ đau cùng tận của ngẫu nhiên, của định mệnh. Cùng với “Người xa lạ” và “Dịch hạch” của Albert Camus là những tác phẩm lớn nhất của văn học hiện sinh Pháp và thế giới.

Sau những văn hào trên, thế giới xuất hiện các văn hào với nhiều kiệt tác của Hemigway, Gabriel Garcia Marquez, Kawabata… mà các nhân vật chính đều là những con người ấm ớ đa nhân cách hay tiền mất trí…

Ngó sang Trung Quốc, ta thấy kiệt tác A Q chính truyện của Lỗ Tấn có nhân vật ấm ớ nhất trong nền văn học thế giới. Anh A Q mắc căn bệnh của dân Trung Hoa “phép thắng lợi tinh thần”. A Q dù bị đánh nhưng anh ta rất sướng với lý thuyết : mày đánh tao như mày đánh bố mày vậy.

Nhân vật Chí Phèo, Lão Hạc của Nam Cao, Giang Minh Sài của Lê Lựu, là những kiệt tác văn học mà tính ấm ớ của nhân vật chính phải nói là không hề thua tính ấm ớ của anh A Quy của Lỗ Tấn bên Trung Quốc. Các nhân vật trong “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng như Xuân tóc đỏ, bà Phó Đoan, ngài Típ phờ lờ… thảy đều là những nhân vật ấm ớ. Nhân vật Tám Bính, Năm Sài Gòn của “Bỉ vỏ” của Nguyên Hồng cũng là những con người ấm ớ trong hoàn cảnh ấm ớ…Những nhân vật trong truyện ngắn lừng danh của Nguyễn Huy Thiệp đều là những con người méo mó, ấm a ấm ớ khôn tả xiết !

Đây là phác thảo cuốn sách 300 trang “BÀN VỀ PHẨM TIẾT ẤM Ớ TRONG NHÂN VẬT CHÍNH CỦA CÁC KIỆT TÁC VĂN HỌC THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM” do tác giả tóm lược sơ sơ để giới thiệu với bạn đọc trong một bài báo.

Mời nhấp chuột đọc thêm:

- Chuyện làng văn0

- Kho sách0

- Đặng Xuân Xuyến - Cảm nhận thơ văn 1l

- Đặng Xuân Xuyến - Cảm nhận thơ văn 2l

Mời nghe Đặng Xuân Xuyến đọc bài thơ BÙA YÊU: