 |
| (Nhà thơ Hữu Thỉnh - Nguồn ảnh: internet) |
QUAN NIỆM THƠ
CỦA HỮU THỈNH
Chưa từng có một giai đoạn lịch sử nào mà dân tộc ta lại sản sinh ra nhiều
nhà thơ có chung chí hướng và gần gũi quan niệm sáng tạo như thời chống Mỹ. Cả
một đội ngũ cầm bút hừng hực khí phách, tươi rói hồn thơ. Rất nhiều gương mặt
thơ sáng giá như: Phạm Tiến Duật, Thu Bồn, Lê Anh Xuân, Nguyễn Duy, Hữu Thỉnh, Nguyễn Đức Mậu, Nguyễn Khoa Điềm… Họ luôn coi
làm thơ là một hành động đầy ý thức. Ta thử tìm hiểu quan niệm thơ của một
người trong số họ - Hữu Thỉnh.
1. Chúng tôi làm thơ ghi lấy cuộc đời mình
 |
| (Tác giả Phạm Quang Trung) |
Cuộc kháng chiến chống Mỹ vô cùng ác liệt mà cũng vô cùng oanh liệt. Chân
giá trị của dân tộc và của mỗi người được đem ra thử thách, khe khắt và chân
xác. Là người trực tiếp cầm súng, Hữu Thỉnh có điều kiện thấm thía điều đó hơn
ai hết. Anh đồng thời nhận ra cội nguồn sức mạnh tinh thần của người lính mà
đôi khi bản thân họ cũng không thể ngờ tới. Một trong những nguồn nuôi dưỡng
tâm hồn và làm nên sức mạnh của quân đội cách mạng thời ấy là thi
ca. Hữu Thỉnh sớm tỏ tường:
Chúng tôi sưởi trên
những câu thơ ấy
Cứ thế qua đi nhiều
mùa mưa
(Đường
tới thành phố)
Bom đạn, chết chóc hẳn nhiên là ghê gớm. Gian khổ, thiếu thốn ghê gớm không
kém. Văn, thơ khỏe khoắn đã nâng đỡ người lính, và họ trông chờ, đón đợi thơ,
văn hàng ngày:
Thơ hãy đến góp một
vài que củi
Cho em nhận ra anh,
đồng đội nhận ra mình
(Đường
tới thành phố)
Chớ xem thường hơi ấm, sức sáng của một vài que củi giữa rừng sâu
trong đêm tối. Biết bao thách thức. Xung quanh ta và phía trước ta.
Muốn vượt qua, muốn vươn tới phải bắt đầu từ chính mình. Trở ngại vô hình mà
hiểm trở. Rất khó vượt qua. Cho em
nhận ra anh, đồng đội nhận ra mình là bước khởi đầu cho mọi khởi đầu.
Từ đó, ta thêm cảm thông với nỗi thèm khát này của người lính:
Đêm ngủ hầm, thèm
sách vở
nghe tiếng chim hồi
hộp chân trời
sao ta nhớ mùa, nhớ
mùa quá, mùa ơi!
(Đêm chuẩn bị)
Đọc lần đầu, tôi chưa lý giải được sự xuất hiện đường đột của hai dòng thơ
sau. Sao thế nhỉ? Anh đang nói về nỗi khao khát hiểu biết chăng? Hóa
ra sách vở ở đây đồng nghĩa với văn chương, với thi ca. Không có sách chúng tôi làm ra sách / Chúng
tôi làm thơ ghi lấy cuộc đời mình (Đường tới thành phố). Vậy thì liền
mạch quá đi rồi! Giữa hầm sâu, thơ gợi những chân trời cao rộng. Và nhà thơ kịp
nghe và cảm được tiếng chim hồi hộp, để rồi có thể thảng thốt: sao ta nhớ mùa, nhớ mùa quá, mùa ơi!
Tuy nhiên, thực tế dẫu thế nào vẫn là thực tế: Ta nghe người ta nói đến bút, tưởng bút để mà ăn / Chợp mắt mơ thấy
người cho khoai, cho sắn. Thế đấy, nhiều khi con người bị đẩy vào
những tình cảnh thật éo le. Phải tồn tại trước đã. Miếng khoai, củ sắn giúp cho
người lính tồn tại. Và không chỉ có vậy, khẩu súng, đạn dược trước kẻ thù hung
bạo cũng giúp người lính tồn tại:
Mỗi quyển sách nặng
bằng năm viên đạn
Chúng tôi đành mang
đạn trước tiên
(Đường
tới thành phố)
Có sự giằng xé xa xót ở bên trong. Cuối cùng, họ buộc lòng phải chọn lựa.
Không thể bảo sự chọn lựa này là dễ dàng. Cũng không thể bảo sự chọn lựa đó là
thực dụng. Hoàn cảnh đưa đẩy, không còn cách nào khác. Xin hãy nghe Hữu Thỉnh
giãi bày:
Trời ơi, nếu kẻ thù
chiếm được
Chỉ một gốc sim
thôi dù chỉ gốc sim cằn
Tổ quốc sẽ ra sao?
Tổ quốc?
Thơ ơi thơ hãy ghì
lấy gốc sim
(Đường
tới thành phố)
Người đọc được thuyết phục. Không phải bằng cái lý khô khan của sách
vở. Đây là lý lẽ tươi tắn của cuộc đời. Phải trải nghiệm nhiều lần
mới có được: Tôi đã đi từ sự thất
thường những dòng sông phương Bắc / Đến muỗi mòng của gió chướng phương Nam /
Chính khẩu súng cũng ra chiều nghĩ ngợi / Đứng ưu tư bên cạnh chỗ tôi nằm (Trường
ca biển). Tôi không cho rằng, trong trường hợp này, Hữu Thỉnh đã chọn lựa thi
ca, mà xem ra ngược lại, chính thi ca đã chọn lựa anh. May mắn thay, chính anh
đã sớm nhận chân ra điều này:
Lại có những anh
hùng
Đến với họ, thơ tìm
ra tinh chất
(Đường
tới thành phố)
Anh đã đi thẳng tới tinh chất của thứ thơ đích
thực, thơ hữu ích cho cuộc kháng chiến. Tôi nói may mắn là vì thế. Thiếu gì kẻ
phải đi vòng. Không ít người còn lầm lạc nữa:
Thơ không phải
những dây bìm trang trí
Kéo nhòe đi những
rễ cây tứa nhựa
Bão động rừng sao
thơ chỉ rung rinh?
(Đường
tới thành phố)
Với Hữu Thỉnh, và những người cầm bút như anh, sự xác định là dứt khoát,
không một chút hoài nghi, không một chút chần chừ: Nhưng đừng viết về chúng tôi như cốc chén đứng trên bàn; xin hãy viết
như dòng sông chảy xiết. Hãy viết về người lính cách mạng như dòng sông chảy xiết. Ý
nghĩa dồn dập, ý nghĩa lan tỏa. Chừng như không có sự so sánh nào gợi mà đúng
hơn thế! Chỉ có thứ thơ mang những phẩm chất đặc biệt ấy mới có đất sống giữa
cuộc chiến này:
Mưa bão liên miên,
giặc giã cũng liên miên
ta nhạy cảm với
trái tim chiến sĩ
Cuộc chiến đấu nên
thơ mà cũng khe khắt thế
để sống nghìn năm,
ta gắng vượt một ngày
(Đêm
chuẩn bị)
Những câu thơ mang sức chứa lớn, vừa chung vừa riêng, vừa lý vừa tình; vừa
có ngoại cảnh vừa có tâm trạng, vừa có hữu hạn vừa có vô cùng; đặc biệt vừa có
khoảnh khắc một ngày vừa có trường cửu nghìn năm … Chúng
đứng bên nhau, hòa quyện làm một. Và thơ đã cất tiếng nói như tiếng hát ẩn chứa
sức mạnh lạ lùng kia:
Tiếng hát nâng nhẹ
bước chân ta
Qua mỗi cung đường
chân trời lại mới
Tim ta đập ở bên
kia núi
Chân bồn chồn bước
lên sườn non
(Giấc
ngủ trên đường ra trận)
Cuộc chiến đấu không hề đơn điệu, tẻ nhạt. Nhưng để có thơ, thơ hay ấy, lại
tuỳ thuộc ở nhịp tim đập qua bước chân bồn chồn của người lính làm
thơ. Được vậy, thơ sẽ đến một cách tự nhiên, như tự trong lòng trong
trí trào ra, không gì ngăn cản nổi:
Chúng tôi vừa đi
vừa nhẩm dọc đường
Thơ cứ đến và mưa
chiều mau ngớt
(Đường
tới thành phố)
Có người có lúc hoài nghi giá trị của thứ thơ mà họ gọi là thơ của một
thời. Họ chê là bột phát, chưa ngưng đọng, chưa kết tinh. Rồi sẽ qua mau, qua
mau, cái thứ thơ ấy! Đến giờ, mười năm rồi hai mươi năm, ba mươi năm đã trôi
qua, xem ra sự thật lại không đứng về phía họ. Vậy bí quyết thành công của
những vần thơ này nằm ở đâu? Tôi tìm được câu trả lời trong Ý nghĩ không
vần của Hữu Thỉnh: Những ý nghĩ
về cửa biển, thuỷ triều, về nhau, về những lá cây còn ở trong cây, đứng vào chỗ
của mình bỗng sáng bừng lên hết. Đọc những vần thơ hay thời chống Mỹ
ta thấy ngay sự vững vàng trong suy tưởng của nhà thơ. Cái hùng là cái thích
hợp hơn cả với không khí chiến trận của thời ấy. Thậm chí, anh không ngại phong thư có những dòng dang
dở. Bởi, thực tế chiến đấu khắc nghiệt quá mà:
Trên tháp pháo xe
tăng
những ý nghĩ cứ xóc
nảy lên và chắp vá
núi chạy đến gần
lại mỏng manh như sương
trăng thân mật lại
mập mờ xa lạ
nhưng con đường chỉ
một con đường thôi
Bài thơ Ý nghĩ không vần là một bài thơ hay theo cách ấy. Dường
như chính sự sống lên tiếng. Tiếng nói đứt đoạn, tiếng nói rắn đanh, nhưng là
không thể khác: Và trước con đường
anh phải vượt qua / Những câu thơ văn hoa buột khỏi môi anh / Ý nghĩ hằn lên
theo vết xích. Có điều, thi ca dẫu sao cũng vẫn là thi ca. Nó có vận
mệnh, lẽ sống riêng. Tôi thầm cảm phục Hữu Thỉnh bởi dòng thơ này: Thương nhớ là gì mà anh mang nặng thế. Tôi
còn cảm phục hơn bởi ý nghĩ: Chúng
tôi bơi trong thương nhớ của riêng mình. Sự sống là cái chung. Nhà thơ
là người biết chuyển sự sống chung thành nỗi niềm riêng của chính mình. Thơ Hữu
Thỉnh có được sự quyến rũ phần quan trọng chính vì lẽ đó.
2. Tôi rất tin: thơ là kinh nghiệm sống
Hữu Thỉnh ít khi lớn tiếng tuyên ngôn về thơ. Câu nói ngắn gọn trên được
tôi rút ra từ trong Kỷ yếu của Hội Nhà văn Việt Nam
Nhạc làm trong rừng
em hát giữa Trường Sơn
Người sốt rét hát
cho người sốt rét
Đường ngổn ngang
đường đất còn cháy khét
Cây mát cho người
người mát cho nhau
Người làm thơ chừng như không nhờ cậy chút nào vào sức mạnh của liên tưởng.
Chỉ nhìn, nghe và ghi lại. Cố nhiên có chọn lựa và suy ngẫm: Cây mát cho người người mát cho nhau. Nhịp
thơ ngắt làm đôi, đều đặn mà không phân cách. Ý thơ được nối liền, nhân đôi
nhân ba, nhân lên gấp bội: người mát
cho nhau… Câu thơ ngân nga, vang sâu và vang xa như tiếng đàn. Dòng cảm
nghĩ tiếp tục được Hữu Thỉnh đẩy xa hơn:
Nhạc ở trong đàn
đàn có gì đâu
Rừng bỗng chao
nghiêng trước sợi dây mỏng mảnh
Ý thơ tiếp nối mà bất ngờ. Và ta thật sự sửng sốt. Lắng lại, thấy hiển hiện
lên một sự thật chói sáng. Chỉ những kẻ vô tình, vô cảm mới không thể nhận ra.
Mạch thơ như được đà cứ thế tuôn trào:
Em hát về rừng em
hát về cây
Em hát về người
đang nghe em hát
Anh bỗng quên vừa
qua cơn sốt
Rừng bỗng quên vừa
trận bom đau
Sự thật trần trụi, sự thật thô ráp. Không hề tô vẽ. Không cần tô vẽ. Mà rất
thơ. Lại là một thứ thơ giàu ý nghĩa, có sức nâng đỡ, có sức sẻ chia. Đặc biệt
có sức soi sáng. Tôi thích câu kết của bài thơ: Tiếng hát đi rồi căn hầm còn đó / Thành chiếc hộp đàn giữa lòng đất âm
sâu. Câu thơ vừa gói lại vừa mở ra. Nó có khả năng chạm khắc vào tâm
tưởng của người đọc, kể cả những người khó tính nhất.
Bài thứ hai tôi muốn dẫn ra là bài Thư mùa đông. Những dòng thơ đầu
tiên là sự trải nghiệm chân thực, thực đến như không váng vất một chút đưa đẩy
nào cả:
Thư viết cho em
nhòe nét mực
Phên thưa sương
muối cứ bay vào
Những ai từng sống ở vùng núi cao như Mèo Vạc Hà Giang rồi sẽ chứng thực
cho Hữu Thỉnh. Khắc nghiệt không? Có chứ! Nhưng không thấy khắc khổ, đông cứng
nơi tâm hồn người chiến sĩ. Hãy nghe anh diễn tả tiếp:
Ở đây tuyết trắng
bên chăn mỏng
Bếp đỏ cơm trưa núi
vẫn mờ
Để chiến thắng, người chiến sĩ phải vượt qua rất nhiều trở ngại. Bên
ngoài và bên trong. Nhất là bên trong. Nên:
Mực đóng thành băng
trong ruột bút
Hơ hoài than đỏ
chảy thành thư
Có lẽ, sức mạnh của ngòi bút ở đây nằm trong sự chọn lựa. Nói cái gì? Cái
đầu mách bảo chăng? Đúng hơn có lẽ là trái tim nhà thơ mách bảo:
Bao năm không thấy
màu con gái
Vó ngựa nghe nhầm
tiếng guốc em…
Tất cả, tất cả đều chỉ gợi về em, một mình em thôi! Thật là chung tình! Xem
ra không uy lực nào, gần cũng như xa, lay chuyển nổi. Nỗi ao ước kết thúc bài
thơ lạ mà thực đến không ngờ:
Ước gì có chút
hương bồ kết
Cho đá mềm đi núi
ấm lên
Không cần nhiều, chỉ qua hai dẫn chứng, bạn đọc cũng có thể chia sẻ quan
niệm thơ của Hữu Thỉnh: kinh nghiệm, chính kinh nghiệm có điều
kiện làm nên những vần thơ hay. Tôi chủ ý nhấn mạnh chỉ là điều
kiện thôi. Cái quyết định là ở khả năng biến những kinh nghiệm đời sống
thành thơ. Mà trước mọi sự là khả năng cảm nhận cuộc sống. Tôi có cái lý thú thấm
nhuần nguyên lý thi ca này qua bài Tôi
đi bào ngư của Hữu Thỉnh. Những điều gì về nghề thơ, nghề văn được tôi
tiếp nhận qua bài thơ 8 khổ 24 dòng này? Nhà thơ viết:
Tôi neo mình vào
biển
Neo mình, trước biển cả, chừng như không có từ nào nói đến sự gắn bó, sự
ràng buộc hay hơn thế. Tôi nghĩ, mọi sự có thể thay đổi. Riêng mối quan hệ máu
thịt giữa thi ca với cuộc đời là không thể thay đổi. Đó là gốc gác của mọi vấn
đề. Cái nhìn này mang tính nguyên tắc. Tuy nhiên, nhà thơ bao giờ cũng cảm nhận
hiện thực theo lối riêng biệt:
Biển và tôi trong
tiếp xúc toàn thân
Người ta thường nói rất đúng rằng, trước cuộc đời, người nghệ sĩ phải căng
mọi giác quan ra mà tiếp nhận. Đến mức, chủ thể và đối tượng như hòa làm một,
không còn một chút cách ngăn. Vậy nên, nói người nghệ sĩ đi vào cuộc
sống là không đúng, sống với cuộc sống mới thật chân xác. Để rồi,
không biết tự lúc nào: tôi chẳng nhớ
/ tôi gần như hóa biển. Biển và tôi tuy hai mà một, tuy một mà hai.
Rất tự nhiên, không hề cố ý. Tiền đề của mọi sáng tạo đích thực nằm ở đây. Rung
động một cách hồn nhiên có được cũng từ đây:
Tôi lặn
qua mấy tầng mặn chát
để bàn
tay hồi hộp trước bào ngư
Tự nhiên, tôi nhớ đến một yêu cầu nghề nghiệp của nhà văn Nguyễn Minh Châu
khi ông so sánh rất khéo kỹ năng lạ hóa ở nhà văn với bản tính ưa tò mò của trẻ
thơ. Tựa như lát đất thịt ở đồng bằng Bắc Bộ quê tôi: bạn hãy dùng mai đào lên,
mặt nó láng bóng phẳng lì; rồi bạn hãy đặt bàn tay của mình lên đó, nhẹ nhàng
rút ra, cả bàn tay bạn sẽ in hình lên mặt của nó, rõ đến từng vân tay. Nhà thơ
hãy từ đó mà rút ra bài học cho mình. Tuy vậy, mọi rung động đều được khơi
nguồn từ những niềm khao khát, lớn lao và da diết:
Tôi là nỗi khát
khao không mỏi của trên bờ
Rồi:
Bào ngư hiếm mà tôi
thì đang khát
Không thể có những vần thơ chói sáng nếu người viết không từng nung nấu.
Phải từ cái toàn mỹ, toàn thiện mà nung nấu. Tham lam ở lĩnh vực khác có thể là
đáng trách. Riêng ở lĩnh vực nghệ thuật, ngược lại, tham lam lại rất cần được
khích lệ:
Cũng có thể tôi
tham lam nhiều quá
trước bạc vàng dưới
đáy biển bỏ quên
Cuộc sống chắc chả ngặt nghèo gì đối với những tâm hồn luôn rộng mở hướng
tới chân thiện mỹ với những ham muốn khôn cùng:
Nhận ra
tiếng của người nghèo đi tìm của
biển mở
toang những gành đá thâm nghiêm
Như vậy, tôi muốn đổi tên bài thơ Tôi
đi bào ngư thành Tôi
đi tìm thi ca, đúng hơn là Tôi
đi tìm thơ hay. Với những ai luôn nặng lòng trước cuộc đời, trước nghề
nghiệp, thì nói như Hữu Thỉnh: Ta
chẳng dễ dàng đâu / sau bao người đi trước. Nghịch lý thật rõ: không
có tiền nhân thì không có ta; nhưng ta lại phải khác nếu không muốn
nói là hơn tiền nhân. Làm cái bóng của mỹ nhân, dẫu là bóng của Tây
Thi chăng nữa, cũng thật đáng chán. Nghĩa là, trước mọi nhẽ, ta phải thật sự là
mình. Càng cháy bỏng nỗi niềm đam mê sáng tạo, ta càng dễ cảm thông với tâm sự
sau của Hữu Thỉnh:
Câu thơ đứng giữa
trời
Vó nhện cất sương
rơi
(Tạp cảm)
Tôi biết nỗi khắc khoải vì những bài thơ hay, hoặc thấp hơn, vì những vần
thơ hay thường xuyên hành hạ nhà thơ mỗi ngày. Bởi: Năm dài và đất rộng / vui buồn sau chiến tranh (Trường ca
biển). Không rõ vì lẽ gì mà tôi không hề do dự để có thể đặt trọn vẹn niềm tin
vào những người không bao giờ hài lòng về mình như Hữu Thỉnh. Chắc con thuyền
thơ anh sẽ còn vượt qua bao ghềnh thác mới để vươn tới những bến bờ xa rộng hơn
… Đúng như nguyện ước của anh và mong đợi của hết thảy chúng ta.
*
PHẠM QUANG TRUNG
Địa chỉ: 8/40 Võ Trường Toản, phường 8,
thành phố Đà Lạt, tỉnh Lâm Đồng
Điện thoại: 091.843.82.00 - 063.382.30.16
Email: pqtrungvn@gmail.com
.
.
........................................................................................
- © Tác giả giữ bản quyền.
- Cập nhật từ email quanboyman1992@yahoo.com.vn
gửi ngày 10.03.2017
- Vui lòng ghi rõ
nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại.
0 comments:
Đăng nhận xét