NGUYỄN HỮU ĐANG: THỦ LĨNH MỘT CUỘC CÁCH MẠNG - Tác giả: Lê Hoài Nguyên (Hà Nội)

 

NGUYỄN HỮU ĐANG:

THỦ LĨNH MỘT CUỘC CÁCH MẠNG

*

(Tác giả Lê Hoài Nguyên)

Ông Nguyễn Hữu Đang (bí danh Phạm Đình Thái) sinh ngày 15 tháng 8 năm 1913 trong một gia đình công chức cấp huyện tại làng Trà Vi, xã Vũ Công, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình.

Năm 1929 ông tham gia Hội Sinh viên thị xã Thái Bình thuộc Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội, là Tổ tưởng và đối tượng kết nạp đảng. Ông kê khai người phụ trách là Nguyễn Văn Ngọ, Ủy viên thường vụ tỉnh ủy, sau cách mạng là Chủ tịch tỉnh Thái Bình.

Ông bị Pháp bắt vào cuối năm 1930 và bị giam hai tháng rưỡi tại thị xã Thái Bình. Mùa hè năm 1931, Nguyễn Hữu Đang bị đưa ra tòa xét xử, nhưng được tha, vì dưới tuổi thành niên. Sau đó, ông lên Hà Nội theo học Trường Cao đẳng Sư phạm.

Sau khi tốt nghiệp Trường Cao đẳng Sư phạm Hà Nội, Nguyễn Hữu Đang tham gia phong trào Mặt trận Dân chủ Đông Dương (1936-1939) trên lĩnh vực báo chí, viết và làm biên tập viên cho các báo Thời báo, Ngày mới và Tin tức. Ông hoạt động công khai ở Hà Nội, là đồng chí của Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Phạm Văn Đồng, Trần Huy Liệu, Phan Thanh, Nguyễn Văn Tố.

Trong thời kỳ Đảng Cộng sản Đông Dương rút vào hoạt động bí mật (1939-1945), ông hoạt động trong khối trí vận của đảng, chuyên lo việc vận động giới tư sản và trí thức, là một trong những cán bộ chủ chốt của Hội Truyền bá Quốc ngữ (do Đảng Cộng sản Đông Dương đứng đằng sau hậu thuẫn). Năm 1943, ông tham gia Ban chấp hành Hội Văn hóa cứu quốc và gia nhập Tráng đoàn Lam Sơn của tổ chức Hướng đạo sinh Việt Nam. Mùa hè 1944, Nguyễn Hữu Đang tham gia tổ chức và chủ trì Hội nghị Giáo khoa thư Toàn quốc ở Hà Nội. Mùa thu 1944, ông bị bắt và bị giam giữ một tháng tại Nam Định cùng với nhà văn Nguyễn Đình Thi, Tô Hoài, Như Phong.

Cuối 1944 đầu 1945 ông được giao nhiệm vụ tiếp xúc với Tổ chức kháng chiến Pháp ở Đông Dương thuộc phái Đờ Gôn do tướng Mooc đăng đứng đầu để Trung ương Đảng xúc tiến thương lượng hợp tác đánh Nhật.

Tháng 8 năm 1945, ông được Đại hội Quốc dân ở Tân Trào bầu vào Ủy ban Dân tộc Giải phóng Trung ương (Chính phủ Lâm thời khởi nghĩa) gồm 15 ủy viên.

Khi Cách mạng tháng Tám thành công, Nguyễn Hữu Đang được phân công làm Trưởng ban Tổ chức Ngày tuyên bố Độc lập 2/9/1945. Ngày nay trên sách báo người ta hay nhắc đến câu nói của Hồ Chí Minh khi giao việc dựng Lễ đài Độc lập với thời gian hết sức gấp gáp, trang thiết bị thiếu thốn: "Có khó mới giao cho chú" (tức Nguyễn Hữu Đang).

Từ 9/1945 đến tháng 12/1945, ông tham gia Chính phủ Lâm thời, lần lượt giữ chức Bộ trưởng bộ không bộ (rất ngắn), Thứ trưởng Bộ Thanh niên, Thứ trưởng Bộ Tuyên truyền, Chủ tịch Ủy ban Vận động Hội nghị Văn hóa Toàn quốc. Khi Mặt trận Liên Việt được thành lập ông phụ trách Trưởng ban Tuyên truyền Xung phong Trung ương. Từ 6-1948 ông phụ trách báo Toàn dân Kháng chiến (báo của cơ quan trung ương Liên Việt).

Năm 1947, ông được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương. Về việc này ông giải thích như sau: Trên thực tế, từ Phong trào Mặt trận dân chủ đã tự nguyện công tác tích cực như một đảng viên và đã được tổ chức đảng mặc nhiên công nhận như một đảng viên nhưng về mặt nguyên tắc, thủ tục thì mãi đến đầu năm 1947, sau Hội nghị Thông tin toàn quốc họp ở Phú Thọ Tổng bí thư Trường Chinh mới cử hai đồng chí Nguyễn Khánh Toàn và Xuân Thủy thay mặt tổ chức đảng bố trí một buổi lễ truy nhận Nguyễn Hữu Đang chính thức là đảng viên từ năm 1943, là năm ông bắt đầu nhận được sự liên lạc đều đặn cũng như sự chỉ đạo công tác thường xuyên của các đồng chí Tổng bí thư Trường Chinh và Bí thư thành ủy Hà Nội Lê Quang Đạo.

Từ tháng 6/1949 đến tháng 10/1954, ông được cử làm Trưởng ban Thanh tra Bình dân học vụ. Trong thời gian này có người nói rằng thực chất ông không tham gia công tác nữa mà vào Thanh Hóa giúp cho Nhà xuất bản của Trần Thiếu Bảo xuất bản sách cho kháng chiến. Cũng có tin nói ông xin ra khỏi Đảng. Cũng có tin nói ông bị khai trừ ra khỏi Đảng. Ông Đang không nói, viết về thời kỳ này, cũng không có chứng từ nào phản ánh điều đó.

Từ tháng 11/1954 đến tháng 4/1958, ông làm biên tập viên tuần báo Văn nghệ thuộc Hội Nhà văn Việt Nam. Khi trở về Hà Nội, ông Lê Đạt cho biết ông Trường Chinh và ông Tố Hữu định giao cho ông chức Giám đốc Sở Văn hóa Hà Nội nhưng ông không nhận, chỉ xin làm biên tập cho báo Văn nghệ

Cuối 1956, ông chủ trương và làm biên tập báo Nhân Văn và cộng tác với báo Giai Phẩm.

Tháng 4 năm 1958, ông bị bắt. 

Tại phiên tòa xét xử kín ông cùng bà Lưu Thị Yến (bút hiệu Thụy An) ngày 21 tháng 1 năm 1960 bị kết án 15 năm tù vì tội "phá hoại chính trị", "làm gián điệp" và bị đưa lên giam giữ tại trại Tân Lập Phú Thọ và sau là trại Cổng Trời Hà Giang.

Sau khi ra tù vào năm 1973, ông bị quản thúc tại quê nhà Thái Bình 15 năm.

Năm 1986, sau Đại hội Đảng VI, ông bắt đầu được minh oan và phục hồi danh dự và được coi là "lão thành cách mạng".

Từ năm 1990, ông được hưởng lương hưu trí.

Từ năm 1993, ông về sống ở Hà Nội, được cấp một căn hộ tại khu nhà tập thể Hội Sân khấu tại quận Ba Đình Hà Nội

 Ông không có vợ con. Thật ra thì ông đã có vợ tại quê do gia đình cưới chạy tang vắng mặt ông. Ngay sau đó ông từ hôn vì còn hoạt động cách mạng, khuyên người vợ về nhà mình đi lấy chồng khác. Khi ông ra tù về sống tại quê, bà vẫn còn sống đã có chồng con. Bà có đến thăm ông. Trong thời gian ở Hà Nội sau 9-1945 ông có yêu và hứa hôn với một thiếu nữ Hà Nội tên là Huyền Nhiên hoạt động trong phong trào Phụ nữ cứu quốc nhưng do kháng chiến nổ ra nên không kịp kết hôn. Ông viết về mối tình này trong truyện Chiếc vòng Xơ men.

Ông qua đời ngày 8 tháng 2 năm 2007 tại Hà Nội. Ban Tang lễ của Bộ Giáo dục và đào tạo, Hội Khuyến học Việt Nam, tuần báo Văn nghệ được thành lập. Thi hài ông được hỏa táng và đưa về quê an táng ngày 11 tháng 2 năm 2007.

*

Khi viết về Nguyễn Hữu Đang, có vài người đã hỏi Ông là ai?  

Các bài viết về Nguyễn Hữu Đang chỉ tường thuật những sự việc lớn. Ông phát ngôn rất hạn chế. Hầu hết các bài viết, ghi chép của ông, bản thảo đều mất mát. Ý định quan trọng nhất là định viết hồi ký thì không thực hiện được. Do những cấm kỵ về vụ Nhân Văn - Giai phẩm những người cùng hoạt động với ông đang có cương vị công tác đương thời như Tô Hoài, Nguyễn Đình Thi, Như Phong, Lê Quang Đạo, Vũ Quốc Uy, Lưu Văn Lợi…hầu như rất ít khi nhắc đến những kỷ niệm về ông. Các bài viết của Nguyễn Hữu Đang trên báo chí cách mạng và công khai trước 1945 cũng chưa được ai sưu tầm.

Đa số người viết coi ông như một nhà cách mạng nhưng do thiếu tư liệu người ta khó có quan niệm cụ thể hơn. Từ điển Thái Bình bản tái bản năm 2020 trang thì viết ông là một nhà cách mạng nhiệt thành. Ít ra từ nhiệt thành rất đúng với tính cách con người ông.

 Nguyễn Hữu Đang sinh ra và lớn lên đúng vào buổi giao thời của Việt Nam. Đó là giai đoạn phong trào yêu nước truyền thống đấu tranh giành độc lập dân tộc theo phương pháp cổ điển đã bất lực và những phong trào yêu nước mới phù hợp với thời đại mới đang hình thành. Lý tưởng trung quân mờ nhạt, vai trò sĩ phu gần như chấm dứt hẳn nhường sân khấu chính trị cho lớp trí thức mới chịu ảnh hưởng của văn hóa Tây phương với lý tưởng tự do dân chủ và quốc gia dân tộc.

Bên cạnh con đường cứu nước bằng bạo lực, khởi nghĩa đã mở ra con đường cách mạng quần chúng, cách mạng bằng văn hóa. Trước mắt Nguyễn Hữu Đang đã có những tấm gương. Theo ai: Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Trần Quý Cáp, Bùi Quang Chiêu, Nguyễn An Ninh, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn Thái Học Đào Duy Anh?

Đây cũng là thời kỳ quan trọng của văn học nước nhà. Thời kỳ chuyển từ chữ Nho, chữ Nôm sang chữ Quốc ngữ. Văn học và báo chí quốc ngữ bắt đầu phát triển mạnh mẽ. Văn minh tinh thần Tây phương  bắt đầu thâm nhập sâu rộng vào đời sống xã hội chuẩn bị cho sự ra đời một nền văn học, báo chí  quốc ngữ.

Nguyễn Hữu Đang đã chọn con đường nào? Con đường của ông đơn giản thôi nhưng hợp với xu thế thời đại.

Khi còn học ở Thái Bình ông tham gia phong trào học sinh của Thanh niên Cách mạng đồng chí hội. Ông có tham gia phong trào Thiện đàn. Ông NHĐ có nói với tác giả khi về gặp ông bàn việc giải tỏa cho ông năm 1987 rằng nếu cộng tác viết lịch sử cho tỉnh Thái Bình thì ông còn biết một số di tích đàn hương còn tồn tại cho đến thời gian ấy.

Nguyễn Hữu Đang chọn Hà Nội. Học trường Cao đẳng Sư phạm Đông Dương. Ông không chọn nghề công chức như bố ông hay nghề dạy học. Ông cũng có năng khiếu về văn chương nhưng không chọn nghề cầm bút làm nhà văn mà chọn nghề chính trị, làm chính trị bằng văn hóa.

Chỉ biết khi ông đã tốt nghiệp Cao đẳng Sư phạm Đông Dương Nguyễn Hữu Đang tham gia phong trào Mặt trận Dân chủ Đông Dương (1936-1939) trên lĩnh vực báo chí, viết và làm biên tập viên cho các báo Thời báo, Ngày mới và Tin tức. Ông hoạt động công khai ở Hà Nội, là đồng chí của Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Phạm Văn Đồng, Trần Huy Liệu, Phan Thanh, Nguyễn Văn Tố. Sau nữa là các ông Trần Quốc Hương, Nguyễn Đức Kính, Như Phong, Tô Hoài, Nguyễn Đình Thi…

Trong cuốn tài liệu Năm mươi năm sau : Trăm hoa đua nở ở Việt Nam 1954-1960 của nhà báo người Đức Heinz Schutte do Talawas dịch sang tiếng Việt có cuộc nói chuyện khá cởi mở với Nguyễn Hữu Đang.

Heinz Schütte: Gia tộc ông có truyền thống chính trị hay không?

Nguyễn Hữu Đang: Không, nhưng gia đình và mọi người xung quanh tôi ít nhiều đều có tinh thần chống Pháp. Mẹ tôi mù chữ, thất học, bà không biết đọc biết viết, nhưng nghe thấy người Pháp là bao giờ bà cũng gọi họ bằng một thành ngữ nhục mạ. Cha tôi không chống Pháp nhưng không phải là một công chức hành chính ngoan ngoãn. Ông là quan huyện nhưng không thân Pháp. Bên cạnh ông, anh tôi lại là người chống Pháp, anh tham gia cuộc bãi khoá của học sinh trường Kỹ nghệ Thực hành, bãi khoá chống tên hiệu trưởng tàn ác, đó là vào năm 1927/1928. Nhưng ngay vào thời ấy, năm 1928, đã có ông cậu (chồng bà cô ruột tôi), ông Lê Ngọc Rư là Bí thư Tỉnh uỷ Nam Định của Đảng Cộng sản. Ông đã bị chính quyền thực dân bắt vì là người lãnh đạo Đảng Cộng sản, bị kết án chung thân đầy ra Côn Đảo. Ở đó ông đã ghép một chiếc thuyền hay bè và vượt biển với Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Đông Dương Ngô Gia Tự, họ tìm cách cặp vào đất liền từ Trung Hoa, Malaysia hay Sài Gòn hay Hải Phòng cũng chẳng biết. Cả hai đã chết trên biển vì bất ngờ gặp bão.

Chính ông Lê Ngọc Rư đã đánh thức tinh thần yêu nước và cách mạng của người anh cả tôi là Nguyễn Hữu Rung, học sinh trường Kỹ nghệ Thực hành Hải Phòng. Rung tham gia bãi khoá của học sinh chống tên hiệu trưởng độc ác Camboulive (?) và bị bỏ tù một năm. Anh tôi truyền cho tôi những ý tưởng tiến bộ và cho tôi bản chép những bài thơ yêu nước rực cháy như “Chiêu hồn nước” của Phạm Tất Đắc rất nổi tiếng vào thời đó khi đã bắt đầu có những hoạt động của Việt Nam Quốc dân Đảng của Nguyễn Thái Học, Nguyễn Khắc Nhu và Phó Đức Chính.

Năm 1929, được lôi kéo bởi những sự kiện chính trị nóng bỏng, tôi tham gia, mà không hiểu chủ nghĩa Marx là gì. Hội Học sinh do Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội chỉ đạo, đây là tổ chức có khuynh hướng xã hội chủ nghĩa do Nguyễn Ái Quốc sáng lập ở Trung Hoa…

Về mặt chính trị, tôi đi theo cách mạng không phải vì tin vào chủ nghĩa cộng sản. Trên thực tế, khi tham gia các hoạt động cách mạng bí mật, tôi hoàn toàn mù tịt về chủ nghĩa cộng sản. Tôi không biết gì về chủ nghĩa Marx, nhưng tôi tham gia các tổ chức bí mật của cộng sản. Năm 16 tuổi tôi rải mọi thứ truyền đơn cộng sản, tôi lưu hành mọi thứ báo chí cộng sản bí mật. Ngày 1/5 và ngày lễ kỷ niệm Cách mạng tháng Mười, tôi trèo lên cây, lên cột nhà đang xây để treo cờ đỏ búa liềm một cách dũng cảm, không sợ chết chóc, không sợ tù đầy. Nhưng tôi hoàn toàn mù tịt về chủ nghĩa cộng sản. Tôi tham gia cách mạng, tức là tham gia phong trào cộng sản chỉ là do tinh thần chống Pháp, lòng căm thù chủ nghĩa thực dân. 16 tuổi, mọi tổ chức chính trị tuyên bố đấu tranh chống thực dân Pháp tôi đều gia nhập, tôi sẽ gia nhập bất kỳ tổ chức nào – Đảng Cộng sản, Đảng X, Đảng Y, v.v…, bất kỳ đảng nào miễn nó là kẻ thù của của chủ nghĩa thực dân. Tôi thuộc về phe các kẻ thù của chủ nghĩa thực dân, chứ không phải phe chủ nghĩa cộng sản. Chủ nghĩa cộng sản, tôi cóc biết. Chủ nghĩa Marx, tôi cóc biết. 16 tuổi, sao nhỉ – đấu tranh giai cấp, tôi cóc biết. Chuyên chính vô sản, tôi cóc biết. Không gì hết, tôi không biết gì về chủ nghĩa cộng sản. Tôi bắt đầu biết chủ nghĩa cộng sản là thế nào từ năm 1936 trong phong trào Mặt trận Bình dân, nhờ các sách báo từ bên Pháp được đưa sang tự do. Chính Mặt trận Bình dân đã tạo ra quyền uy của Đảng Cộng sản. Không có Mặt trận Bình dân, nhân dân Việt Nam sẽ hoàn toàn mù tịt về vai trò của Đảng Cộng sản. Chính nhờ Mặt trận Bình dân với việc nhập khẩu báo chí Marxist xuất bản tại Pháp. Chính thời kỳ khai phóng thực dân ấy đã tăng cường ảnh hưởng của các nhóm cộng sản Việt Nam. Trước đó, tất cả những người cách mạng Việt Nam đều là những người chống thực dân, chống Pháp. Sau đó, chính cuộc kháng chiến chống Pháp đã tập họp và tăng cường hơn nữa ảnh hưởng của Đảng Cộng sản. Không có cuộc kháng chiến, có thể Đảng Cộng sản sẽ không đoạt được chính quyền.

*

Có thể nói hai việc nổi bật nhất cũng là đóng góp lớn nhất của Nguyễn Hữu Đang cho cách mạng là hoạt động chủ chốt trong Hội Truyền bá Quốc ngữ và tham gia sáng lập và lãnh đạo Hội văn hóa Cứu quốc.

Nguyễn Hữu Đang tự khai: từ 1938 đến 1945 Hoạt động tích cực trong phong trào chống nạn thất học, tham gia lãnh đạo Hội truyền bá Quốc ngữ ở các vị trí Ủy viên Ban trị sự trung ương (cùng Võ Nguyên Giáp, Đặng Thai Mai), Huấn luyện viên trung ương, Trưởng ban dạy học, Trưởng ban cổ động, Phó Trưởng ban liên lạc các chi nhánh tỉnh.

Nhật kí Nguyễn Huy Tưởng ngày 16-6-1942 ghi:

 “Anh Nguyễn Hữu Đang xuống làm việc cho Truyền bá Quốc ngữ từ hơn hai tháng nay. Anh xin nghỉ ở Sở Tài chính [Hà Nội] xuống đâylàm việc nghĩa. Đức hi sinh của anh thực không thể nào tả được. Nhờ anh mà phong trào quốc ngữ ở Hải Phòng chết đi nay sống lại. Anh như một ông tướng khuyến khích được cả một đạo quân chiến bại.”

Nghệ sĩ nhân dân- Đạo diễn điện ảnh Phạm Văn Khoa trong Hồi ký in năm 2010  có viết rằng ông rất thân với Nguyễn Hữu Đang trong Hội truyền bá Quốc ngữ. “Nguyễn Hữu Đang rất tháo vát và có trình độ nhưng có khuyết điểm rất lớn là không phục ai cả. Nói đến phong trào Truyền bá Quốc ngữ mà không nhắc đến Nguyễn Hữu Đang thì như thiếu sót.”

Trong một lần trả lời nhà nghiên cứu Thụy Khuê nhà văn Lê Đạt nói : “Anh Đang có công rất nhiều trong việc Truyền bá Quốc ngữ…Tôi tin rằng khi nói đến tiếng Việt, người ta không thể quên được Nguyễn Hữu Đang.”

Trong nhiều văn bản nghị quyết có nói đến vai trò quan trọng của công tác xóa nạn mù chữ để xây dựng phong trào quần chúng trong cách mạng giành độc lập và thắng lợi trong cuộc kháng chiến chống Pháp chín năm. Trong thành quả ấy có một phần không nhỏ đóng góp của Nguyễn Hữu Đang.

Do hoạt động Văn hóa cứu quốc tháng 4-1944 Nguyễn Hữu Đang bị bắt lần thứ hai cùng Nguyễn Đình Thi, Tô Hoài, Như Phong, bị đưa xuống Nam Định giam và xét xử nhưng không bị kết án.

Chuẩn bị cho Cách mạng Tháng Tám 1945 ông cùng Nguyễn Đình Thi viết cuốn sách Một nền văn hóa mới. Dự kiến hai nhà trí thức đại diện cho Hội Văn hóa cứu quốc  được cử vào Ủy ban Giải phóng dân tộc, Chính phủ cách mạng lâm thời sẽ trình bày cho Hội nghị Quốc dân Tân trào 8-1945. Cho nên nó không phải thuần túy là một luận văn mà là một tuyên ngôn, cương lĩnh về văn hóa trình trước những người lãnh đạo cách mạng Việt nam lúc đó, một kế sách xây dựng nền văn hóa mới cho nước Việt Nam mới.

“Nói khác ra, để thực hiện nền văn hóa mới, trước hết chúng ta phải củng cố nền độc lập hoàn toàn và làm thực hiện chính thể dân chủ cộng hòa triệt để.

Nước Việt Nam là một nước cộng hòa dân chủ nghĩa là một nước mà sự sống và sức mạnh hoàn toàn trông cậy vào ý thức và lòng kiên quyết của người dân. Vì đó, làm cho nhân dân có trình độ hiểu biết cao, có ý thức chính trị vững vàng là một điều kiện sống còn của quốc gia tân dân chủ. Nền giáo dục tương lai sẽ phải thực xứng đáng là một nền giáo dục chứ không thể là một phương pháp mê hoặc lòng dân, kìm hãm trí dân như trong những nước phát-xít. Điều đó đã đủ khiến cho việc xây đắp nền giáo dục của ta là một công việc nặng nề, lớn lao”

Để xây dựng một nên văn hóa cho nước Việt Nam mới các ông đề xuất:

“Ban bố triệt để quyền tự do tư tưởng và tự do ngôn luận, chính là cởi mở cho văn hóa trở nên sầm uất, và đem một luồng sinh khí mạnh mẽ thổi vào cái văn hóa đã bao lâu phải sống trong những phòng ngục chật hẹp, thiếu ánh sáng, thiếu hơi nóng của mặt trời. Sách vở và báo chí được xuất bản tự do, nền văn nghệ của ta mới có thể dồi dào, phong phú.

Trợ cấp cho những nhà văn và nghệ sĩ có tài, về tất cả mọi ngành như hội họa, điêu khắc, ca kịch, gây những nghệ thuật chưa có ở ta, nhất là nghệ thuật chiếu bóng, làm cho đời sống những người phụng sự văn hóa được một đôi chút thoải mái, nâng cao địa vị của họ trong xã hội, khuyến khich những hội văn hóa mới ấy là gây đủ điều kiện cho nước ta có những tác phẩm sản xuất lâu dài, kỹ lưỡng, dư giá trị. Bênh vực quyền lợi, chẳng lấy gì làm nhiều nhặn, của những nhà văn nghệ, của những “kỹ sư linh hồn” bị bạc đãi, cũng là một việc mà nhà lập pháp cần nghĩ đến.

Muốn cho đàn văn nghệ hoạt động một cách chưa từng thấy, muốn khuyến khích sự sản xuất những tác phẩm công phu và giá trị, chính phủ còn có thể đặt những giải thưởng toàn quốc về văn chương, mỹ thuật, tổ chức những cuộc trưng bầy lớn lao, lập những viện bảo tàng để bảo tồn tinh hoa nghệ thuật, và lập nhà in và nhà xuất bản quốc gia theo lối làm việc tập đoàn.

Để gây cho văn học một thanh thế đặc biệt, ta sẽ còn thấy mở những viện văn học, đỉnh cao nhất của nền văn học tương lai…

Sau hết, muốn thổi vào nền văn hóa của ta những luồng gió mới lạ từ phương xa tới và đồng thời mở rộng ảnh hưởng văn hóa của ta ra ngoài cả biên giới dân tộc, quốc gia sẽ lập nên những cơ quan trao đổi văn hóa với ngoại quốc, gửi những phái bộ văn hóa của ta ra nước ngoài, đón tiếp đại biểu văn hóa các nước, hết sức tìm thâu thái những cái hay của người, gây một phong trào thành thực tìm hiểu nhau giữa các dân tộc, để góp một phần vào công cuộc kiến thiết nền văn hóa chung của cả thế giới.”

Về cơ bản quan điểm của hai ông cởi mở và dân chủ rộng rãi hơn quan điểm của Trường Chinh trong Đề cương văn hóa Việt Nam 1943.

Tháng 7-1945 Nguyễn Hữu Đang tham gia sáng lập tạp chí Tiên Phong cơ quan ngôn luận của Hội Văn hóa Cứu quốc. Trong những số đầu ông có nhiều bài viết về phác thảo cho việc xây dựng nền văn hóa mới.

Sau khi giúp Chính phủ tổ chức thành công ngày lễ Độc lập 2-9-1945 tại quảng trường Ba Đình Nguyễn Hữu Đang lại nhận nhiệm vụ Chủ tịch Ủy ban vận động Hội nghị Văn hóa toàn quốc. Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ nhất đã được tổ chức tại Nhà hát lớn thành phố ngày 24- 11- 1946 bao gồm rộng rãi nhiều trí thức văn nghệ sĩ có tên tuổi khắp ba miền Trung Nam Bắc đồng lòng với chính phủ Hồ Chí Minh đứng lên chống Pháp.

Ngày 25-7-1948 Hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ 2 được tổ chức ở Việt Bắc Nguyễn Hữu Đang có tham dự nhưng đã bị gạt ra bên lề, gần như không còn vai trò gì. Lúc đó Trường Chinh đã củng cố được quyền lực với số trí thức văn nghệ sĩ kháng chiến không cần đến vai trò của ông nữa. Hội Văn hóa cứu quốc bị giải tán. Hội Văn nghệ Việt Nam được thành lập.

Heinz Schütte: Vậy đó chính là đề tài của cuộc đời ông. Những năm 1930 đến 1954: đấu tranh cho độc lập; từ 1954: đấu tranh cho dân chủ.

Nguyễn Hữu Đang: Chính xác là vậy! Hai giai đoạn, hai thời kỳ – chính xác. Để đấu tranh cho tự do, tôi đã bị chính quyền Pháp giam giữ hai lần trước Cách mạng tháng Tám. Và trong chặng thứ hai, tôi đã một lần bị bắt bởi chính quyền Việt Nam, một chính quyền xã hội chủ nghĩa.

Heinz Schütte: Trong những năm 30 ông đã làm việc với Trường Chinh?

Nguyễn Hữu Đang: Tôi đã làm việc với Trường Chinh từ năm 1936, thời kỳ Mặt trận Bình dân. Tôi tham gia ban biên tập thường trực của tờ báo của Đảng với Trường Chinh và Trần Huy Liệu. Chúng tôi đã là bộ ba biên tập thường trực của tờ báo Đảng. Bộ ba Ban Biên tập thường trực tuần báo Thời nay, cơ quan của Đảng Cộng sản Đông Dương năm 1939 gồm:

Trần Huy Liệu, nhà cách mạng kỳ cựu, thoạt tiên là thành viên ban lãnh đạo Việt Nam Quốc dân Đảng của Nguyễn Thái Học, chuyển qua theo chủ nghĩa cộng sản trong ngục Côn Đảo và vẫn là người cộng sản có ảnh hưởng bên cạnh Ban Chấp hành Trung ương cho đến khi qua đời.

Trường Chinh: Bí thư Xứ uỷ Bắc kỳ của Đảng Cộng sản Đông Dương.

Nguyễn  Hữu Đang: Cộng sản (trước khi chính thức gia nhập Đảng)

Tôi bắt đầu nghề báo từ năm 1937, vào thời kỳ phong trào Mặt trận Bình dân.

Trường Chinh sẽ trở thành Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Đông Dương năm 1941, sau khi Nguyễn Ái Quốc (tức Hồ Chí Minh) trở về Việt Nam.

Heinz Schütte: Khi nào và tại sao có sự cắt đứt giữa ông và Trường Chinh?

Nguyễn Hữu Đang: Có sự bất đồng giữa ông ấy và tôi, nhưng vì những lý do khác, thí dụ về việc phân công công tác cách mạng mà ông ấy quyết định cho tôi là không công chính; tôi đã chịu những hậu quả bất lợi từ việc ấy. Tôi chịu quá nhiều sự thay đổi không hợp lý. Sau này ông ấy đã thừa nhận sai lầm. Chính từ lúc ấy tôi rời bỏ địa hạt chính trị thuần tuý để hiến mình cho - đúng ra là trở về - các hoạt động văn hoá. Cuối cùng tôi đã đề nghị được nhận chức tổng thanh tra bình dân học vụ, lãnh trách nhiệm chi huy cuộc đấu tranh xoá mù chữ.

Nguyễn Hữu Đang: Sau vụ đàn áp dẹp bỏ báo Nhân văn. Lập trường của tôi là ngoan cố, tức là không khuất phục kỷ luật của Đảng, điều đó hàm chứa một thái độ đối lập chính trị, thậm chí ly khai.

*

Lãnh đạo Tuyên truyền xung phong trung ương

Trong cách mạng và kháng chiến chống Pháp có nhiều tổ chức Tuyên truyền xung phong. Đặc điểm chung là Tổng bộ Việt Minh và các cấp Việt Minh các tỉnh thành phố khi chưa có một cơ quan văn hóa, tuyên truyền chuyên trách đều thành lập các tổ chức Tuyên truyền xung phong ở những thời điểm khác nhau để làm công tác tuyên truyện vận động quần chúng nhân dân với phương châm “ tuyên truyền đi trước một bước” nhưng không có một hệ thống lãnh đạo quản lý chung theo ngành dọc. Điển hình có tổ chức Thanh niên Tuyên truyền Xung phong thành Hoàng Diệu Hà Nội, Tuyên truyền Xung phong Trung Bộ, Ban Tuyên truyền Xung phong trung ương.

Tổ chức Thanh niên tuyên truyền xung phong thành Hoàng Diệu. Người sáng lập và lãnh đạo là ông Vũ Oanh. Trong một đoạn hồi ức ông cho biết thành lập Đội Thanh niên tuyên truyền xung phong thành Hoàng Diệu vào cuối năm 1944.  

Từ ngày 17 đến 19-8-1945, Đoàn Thanh niên tuyên truyền xung phong thành Hoàng Diệu có vũ trang cùng với lực lượng tự vệ, làm nòng cốt cho toàn dân vùng lên giành chính quyền.

Tổ chứcTuyên truyền xung phong Trung Bộ thành lập ở Huế  tháng 9  năm1945, do ông Đào Duy DZếnh tức Đào Phan lãnh đạo.

Còn tổ chức Ban tuyên truyền xung phong trung ương thành lập năm 1946 do ông Nguyễn Hữu Đang lãnh đạo thuộc Tổng bộ Việt Minh.

Trong bản Lý lịch tự khai ông cho biết : Năm 1946-1948 phụ trách Ban tuyên truyền xung phong trung ương và báo Toàn dân kháng chiến của Tổng bộ Việt Minh Hội Liên Việt.

Để giải thích sự việc này chúng ta cần hiểu rõ hơn bối cảnh chính trị năm 1946.

Chuẩn bị cho Tổng tuyển cử quốc dân cuối tháng 12-1945 Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa giải tán để thành lập Chính phủ Liên hiệp lâm thời ngày 1-1-1946 có trách nhiệm tổ chức bầu cử quốc hội. Sau khi bầu cử Quốc hội khóa I Chínhphủ Liên hiệp lâm thời giải tán, Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thành lập ngày 2/3/1946 không còn cả hai bộ Thanh Niên và Tuyên truyền. Song đến tháng 11- 1946 Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tan vỡ vì nhiều thành viên thuộc các đảng phái ngoài Đảng Cộng sản Đông Dương bỏ đi Trung Quốc thì được cải tổ thành Chính phủ Liên hiệp Quốc dân Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thành lập ngày 3/11/1946.

Do Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa bị phân liệt chia rẽ vì mất đoàn kết giữa các đảng phái nên Việt Minh đề nghị thành lập Hội liên hiệp quốc dân Việt Nam ngày 29-5-1946 một mặt trận rộng rãi đoàn kết nhân sĩ, trí thức, các đảng phái, các tầng lớp nhân dân để kháng chiến chống Pháp, gọi tắt là Liên Việt. Cụ Hồ Chí Minh được bầu là Hội trưởng danh dự, cụ Huỳnh Thúc Kháng là Hội trưởng và cụ Tôn Đức Thắng là Phó Hội trưởng.. Các tổ chức tham gia ban đầu gồm có:

• Việt minh

• Hội nghiên cứu chủ nghĩa Marx- Lenin (thành lập tháng 11.1945)

• Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam (thành lập tháng 20.7.1946)

• Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam (thành lập ngày 20.10.1945)

• Hội Liên hiệp Thanh niên Việt Nam (thành lập năm 1946)

• Đảng Dân chủ Việt Nam (thành lập năm 1944),

• Đảng Xã hội Việt Nam (được thành lập vào tháng 7 năm 1946)

• Việt Nam Quốc dân Đảng

• Việt Nam Cách mệnh Đồng minh hội

Do Chính phủ mới không còn hai Bộ Thanh Niên và Bộ Tuyên truyền mà ông Đang từng là Thứ trưởng ở hai bộ này, ông được đưa về Trung ương Liên Việt để phụ trách công tác tuyên truyền của tổ chức này, phù hợp với khả năng và uy tín của ông. Ông đã đề xuất lập Ban tuyên truyền xung phong trung ương do ông trực tiếp phụ trách. Ban chủ yếu gồm những thanh niên, học sinh Hà Nội tự nguyện tham gia, được phiên chế thành các đội, hoạt động tuyên truyền ở Hà Nội, quanh Hà Nội và một số tỉnh đồng bằng Bắc bộ.

Sau khi tìm kiếm trên mạng, trong các tài liệu bách khoa lịch sử Việt Nam hiện đại mà không thấy tăm tích cái đội tuyên truyền xung phong của ông Đang tôi bèn đùa đặt tên cho nó là một cái lỗ đen trong lịch sử kháng chiến chống Pháp. Không ngờ trong một lần nói chuyện với nhà giáo Phạm Toàn người chủ trì nhóm biên soạn sách giáo khoa cải cách Cánh Buồm anh vỗ vai tôi: Tôi biết nhiều người ở Hà Nội tham gia Tuyên truyền xung phong với ông Đang. Bà chị tôi cũng là đội viên Tuyên truyền xung phong trung ương.

Bà Phạm Thị Khang 87 tuổi ( năm 2018) chị ruột nhà giáo Phạm Toàn cho biết như sau:

Bà và bạn bè học ở trường Đồng Khánh bỏ học khi cách mạng xảy ra thường tụ tập ca hát nói chuyện về cách mạng cho vui. ” Vào khoảng giữa năm 1946 không khí giữa ta và Pháp đã rất căng thẳng, một hôm chị Khánh (Thuận) người làng Hạ Đình rủ tôi đi công tác tuyên truyền xung phong.”

“Chúng tôi đi học một lớp sơ cấp của Tổng bộ Việt Minh mở khoảng 1 tháng ở chùa Sở, giờ gọi là chùa Sùng Khánh. Toàn là thanh niên học sinh trẻ măng, rất hăng hái. Tôi còn nhớ người giảng là các anh Lưu Quý Kỳ, Nguyễn Hữu Đang, chị K lúc đó gọi là Hồng. Nội dung gồm tình hình 4 mâu thuẫn, 3 giai đoạn và phương pháp tuyên truyền. Nhiệm vụ ban đầu là vận động nhân dân đi sơ tán khỏi Hà Nội. Đang học thì có những cuộc đụng độ ở Khâm Thiên, Hàng Bún, chúng tôi phải đi thực tập diễn thuyết.

Tôi thấy anh Đang là người có đầu óc tổ chức rất giỏi và có lòng tin vào thanh niên Hà Nội chúng tôi. Vì thế số đội viên chúng tôi ngày càng đông thêm. Nhân dân Hà Nội tin chúng tôi, nhiều gia đình bỏ cả nhà cửa, công việc làm ăn, buôn bán đi tản cư.

Sau ngày 19-12- 1946 anh Đang và chị Hồng cho chúng tôi rút khỏi Hà Nội để bảo toàn lực lượng, hướng căn cứ là Chúc Sơn, Chùa Thầy. Vừa đi, vừa tránh địch nhưng vẫn phải làm nhiệm vụ tuyên truyền chính sách kháng chiến cho bà con.

Bản doanh thì lưu động. Mỗi tốp có từ 3 đến 5 người có người biết biểu diễn văn nghệ, do một người làm đội trưởng. Cứ đi làm thì mới được nhân dân cho ăn. Tiền thì mỗi người được 5 đồng một tháng nhưng không được tiêu. Mỗi đội đi một tỉnh, sau một tháng về lại đổi hướng, và đổi người phù hợp.

Bước sang năm 1948, kháng chiến quá lâu, không thể làm theo cách này mãi, ông Đang đã giao từng người, từng đội về các Ty Tuyên truyền của tỉnh, về Sở Thông tin Liên khu 10, 12.”

Theo giới thiệu của bà Khang tôi đã đến gặp ông Nguyễn Trọng Hoàn trước từng làm Vụ trưởng ở Bộ Giáo dục, người được ông Đang yêu quý, tín nhiệm. Ông Hoàn được ông Đang cử lên Chiến khu Việt Bắc lĩnh tiền cho Ban Tuyên Truyền Xung Phong Trung Ương. “Ông Đang giao cho tôi chiếc xe đạp Xtec linh mới tinh do nhà tư sản in Xuân Thu cho. Tôi đạp xe lên Bắc Cạn thì đúng thời điểm Chiến dịch Thu Đông Việt Bắc của Pháp. Tôi bị mất xe đạp, chạy trốn quân Pháp nhiều ngày cuối cùng vẫn mang được ba lô tiền về cho ông Đang để nuôi anh em.”

Ông Hoàn cho biết các đội viên Ban Tuyên Truyền Xung Phong Trung Ương sau hòa bình đã về Hà Nội gặp lại nhau. “Thỉnh thoảng hàng năm có tổ chức gặp nhau. Sau khi ông Nguyễn Hữu Đang và bà Hồng mất thì mọi người đã quá già nên không gặp nữa. Trong số anh em có nhiều người thành văn nghệ sĩ nổi tiếng, có chức vụ công tác ở các cơ quan như họa sĩ Mai Văn Hiến, nhạc sĩ Hoàng Giác, ca sĩ Trần Thụ, nhà văn Nguyệt Tú, anh Chí Thứ trưởng Bộ Y tế, chị Khang Thẩm phán tòa án tối cao, anh Phú Cục trưởng Cục bá âm, chị Hợp vợ anh Đào Tùng…

Khi ông Đang chuyển lên sống ở Hà Nội có bàn với anh em tôi làm đơn lên Mặt trận Tổ quốc Việt Nam xin được công nhận Ban Tuyên Truyền Xung Phong Trung Ương là một tổ chức tiền thân trong Mặt trận nhưng người đứng đầu Mặt trận Tổ quốc lúc đó là anh Lê Quang Đạo từ chối giải quyết dù chị Nguyệt Tú vợ anh Đạo cũng là đội viên Ban Tuyên Truyền Xung Phong Trung Ương.”

Các ông bà, các cụ đội viên Ban Tuyên Truyền Xung Phong Trung Ương vẫn không quên, không thôi tự hào về những năm tháng tuổi trẻ hoạt động đẹp đẽ, hào hùng đó. Nhưng do hệ lụy của vụ án Nhân Văn - Giai Phẩm mà ngưởi thủ trưởng kính yêu của họ Nguyễn Hữu Đang làm thủ lĩnh họ đã chịu phân biệt đối xử trong quá trình công tác, còn tổ chức của họ thì cho đến giờ vẫn chưa được công nhận, chưa có một cơ quan chủ quản để có chỗ gặp mặt.

Về tờ báo Toàn dân kháng chiến thì không thấy dấu vết trong các cuốn Kỷ yếu báo chí cách mạng Việt Nam.

 Ban Tuyên truyền xung phong trung ương cũng không có tên trong lịch sử những tổ chức hiện nay kế thừa chức năng hoặc vai trò của nó như Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Thông tin Truyền thông mà chỉ được nhắc đến như là một biện pháp công tác quan trọng trong thời gian đầu kháng chiến chống Pháp. Trong khi đó hai tổ chức Ban Tuyên Truyền Xung Phong ở trên thì được thành lập Ban liên lạc, được in sách kỷ yếu, được báo chí tuyên truyền, được viết vào Lịch sử kháng chiến của hai thành phố này.

Đặc biệt trên hệ thống thông tin cũng không có một bài viết nào, hồi ức nào của các đội viên Ban Tuyên Truyền Xung Phong Trung Ương. Anh Nguyễn Huy Thắng con trai cố nhà văn Nguyễn Huy Tưởng người bạn thân nhất của ông Nguyễn Hữu Đang cho biết trong bộ Nhật ký của ông Tưởng có mấy chỗ viết về Tuyên truyền xung phong trung ương của ông Đang.

22-12-1946

…Cùng Nguyễn Công Mỹ đi thăm Hà Ðông. Kiếm café không được. Cảm thấy không xứng đáng trong khi các chiến sĩ tranh đấu.

Những ngọn đèn lấp lánh đêm. Những hàng quán cổ sơ ven đường. 9 giờ tối. Ở Thanh Oai. Có tiếng kêu: cướp. Tự vệ hốt hoảng, sào, gậy, giáo, mác giữa những đuốc. Ngồi trên xe tuyên truyền của Thái . Họ nhờ ô tô đi bắt cướp. Khắp các quãng đường người ta đốt những đống rơm lửa cháy. Nhấp nhô những giáo mác, tiếng reo mọi rợ. Họ nói cướp đến cướp nhà đạn. Nhưng sau mới biết là tù binh Tây. Một người trợn trừng: Bắt được nhiều Tây, cả đầm, cả trẻ con, cả Việt gian, rồi cười. Trong không khí hoang đường: lũ Tây đầm đi, có cả cố đạo, vài chị đầm non, cúi đầu, thở dài. Một thanh niên [ra lệnh]: Colonne par 2. Merd. Merd. En avant marche!  Thái đeo súng lục [trấn an]: Ne craignez rien. Le Président Hô a ordonné formellement de bien traiter les prisonniers et civils arretés. Nos compatriotes ne sont pas méchants. Ils sont enthousiastes.  Tây sợ: Oui. C’est l’homme providentiel.

12-2-1947

[Các đội viên] Tuyên truyền xung phong Chương Mỹ. Ngủ với nhau. Thuê thuyền ca hát. Hỏng cả thuyền.

…Anh cũng nghĩ như thế, tôi cũng thế mà đều nói trái lại.

2-3-1947

Giặc tấn công Phùng, đánh qua Tó. Ở Yên Bái cũng đánh xuống. Ðiều đình lấy xe của Thái.

Tải sách vở, khí cụ lên Việt Bắc. Xe hỏng giữa đường. Ðẩy xe vất vả. Lạp, Tửu, Phồn không nhúng tay vào việc.

Một đêm không ngủ. Khó chịu vì sốp phơ của Thái.

20-11-1947

…

Chuyện Tuyên truyền xung phong làm biểu ngữ ở Phúc Yên. Đào đất, lấp đá, thành chữ : Hồ Chủ tịch muôn năm, Việt Nam độc lập muôn năm.Cài 100 thước, cao 3 thước…

Trong thời gian này ông Nguyễn Huy Tưởng làm báo Toàn Dân kháng chiến của Tổng bộ Việt Minh cùng ông Trần Huy Liệu. Đến cuối tháng 2-1948 ông Tưởng thôi làm báo Toàn Dân Kháng Chiến, có lẽ ông Đang đã giải tán Tuyên Truyền Xung Phong Trung Ương và chuyển về làm tờ báo này. Ông Đang không có bài viết nào về hai việc này.

*   *   *

*

Ông Đang tự khai ông 1949 làm Chánh thanh tra Bình dân học vụ. Có thể đó là một công việc quan trọng đối với kháng chiến nhưng ông đang không viết về việc này.

Cũng lại một quyết định quan trọng đối với cuộc đời Nguyễn Hữu Đang, ông không lên chiến khu Việt Bắc mà vào Thanh Hóa, vùng tự do kháng chiến có chính quyền do nhà văn hóa Đặng Thai Mai làm chủ tịch. Được biết là ông giúp cho người bạn cùng quê là Trần Thiếu Bảo mở nhà xuất bản tư nhân có tên là Xây dựng xuất bản sách phục vụ đời sống văn hóa kháng chiến của Thanh Hóa. Mặc nhiên nhiều người coi hành động của ông như là sự ly khai, bỏ hàng ngũ.

Đến 1954 Trần Thiếu Bảo mang nhà xuất bản về Hà Nội lấy lại tên cũ Minh Đức từ thời kỳ 1946. Như là định mệnh, Nhà xuất bản Minh Đức gắn bó và chia sẻ số phận với Nguyễn Hữu Đang, Minh Đức trở thành bà đỡ cho Nhân Văn Giai Phẩm và cùng chịu án tù với Nguyễn Hữu Đang. Về Trần Thiếu Bảo tôi đã có bài có bài viết riêng.

Căn cứ vào thư mục sách chưa đầy đủ của Nhà xuất bản Minh Đức thấy rằng chương trình xuất bản sách trong các năm 1946 đên 1957 mặc dù có 9 năm kháng chiến nhưng vẫn cho thấy một tầm vóc bao quát về văn hóa rộng rãi nhất là với mục tiêu chấn hưng dân trí, tuyên truyền chủ nghĩa Mác và pháp luật cho xã hội mới.  Minh Đức đã cho in sớm các tác phẩm Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách, Tiếu sơn tráng sỹ của Khái Hưng, Vỡ đê, Giông tố của  Vũ Trọng Phụng trong lúc dư luận còn chưa tán đồng.

Gây dựng phong trào Nhân Văn Giai Phẩm là sự nghiệp hiển hách của Nguyễn Hữu Đang. Thực chất đây là cuộc cách mạng dân chủ lần thứ nhất ở Việt Nam. Tất cả nguyên nhân nguồn gốc, con người đều là sản phẩm của chính hệ thống Đảng và chế độ xã hội miền Bắc Việt Nam sau 1954, giai đoạn giao thời chuyển từ thời chiến sang thời bình, sau sai lầm rất nghiêm trọng của Đảng Cộng sản Việt Nam là chỉnh huấn và cải cách ruộng đất. Nguyễn Hữu Đang và các bạn của ông hy vọng vào một đời sống mới tốt đẹp hơn đời sống chiến khu, hy vọng ở chính quyền mới sẽ xây dựng được một xã hội văn hóa, văn minh, dân chủ, họ sẽ xây dựng một nền văn nghệ nhân bản và văn minh như các nền văn nghệ tiên tiến trên thế giới. Tuy nhiên đường biên ý thức hệ cộng sản trong vòng kiềm tỏa của chủ nghĩa Mao đã không cho phép ông và các bạn ông thực hiện điều đó bằng con đường góp ý phê bình trong nội bộ. Nhật ký của Nguyễn Huy Tưởng và Trần Dần đã phản ánh thái độ căng thẳng, quyết liệt của Nguyễn Hữu Đang. Ông nung nấu ý chí phải có một quyền lực để cải tạo bộ máy chuyên chế. Đó là báo chí, văn nghệ và quần chúng nhân dân, vốn là sở trường của Đang và bè bạn.

 Tổng cộng toàn bộ phong trào có  6 số báo Nhân Văn, 5 tập Giai phẩm,  13 số Trăm Hoa bộ mới, 2 số Sáng Tạo, 1 số Đất Mới, 1 số Tự do diễn đàn, 1 số Sách Tết 1957, sách Vũ Trọng Phụng của chúng ta, một số vở kịch, một số phim hiện thực mới, một số Câu lạc bộ… Cần phải nói thêm: Sau khi báo Nhân Văn chết, Hội nhà văn lập diễn đàn mới là báo Văn. Trên báo Văn tiếp tục có các bài của một số người trong Nhóm Nhân Văn Giai Phẩm như Thụy An với hai truyện ngắn Trường hợp tòng quân của thiếu úy Lâm và Bicxura, Phùng Quán với Lời mẹ dặn, Trần Dần với Hãy đi mãi, Phan Khôi với Ông Năm Chuột…Đến số 37 tháng 1-1958 báo Văn cũng bị đóng cửa.

Chỉ từng ấy nhưng tư tưởng của Nhân Văn Giai Phẩm đã được các tầng lớp nhân dân hưởng ứng tạo nên sự chấn động mạnh mẽ trong lòng xã hội miền Bắc.

Nguyễn Hữu Đang còn viết sách tuyên truyền cho Chủ nghĩa Mác và luật pháp mới: Quyền lợi công dân nước Việt Nam dân chủ cộng hòa  Nhà xuất bản Minh Đức 1955, Nhiệm vụ công dân nước Việt Nam dân chủ cộng hòa cũng do Minh Đức 1955.

Cùng với phát ngôn của những trí thức lớn như Nguyễn Mạnh Tường, Đào Duy Anh, Trần Đức Thảo, Đặng Văn Ngữ… ba bài báo Cần phải chính quy hơn nữa, Hiến pháp Việt Nam năm 1946 và Hiến pháp Trung Hoa bảo đảm tự do dân chủ thế nào, Từ Pơ-rô-lê-kuyn đến trăm hoa đua nở của Nguyễn Hữu Đang cũng thể hiện rõ tư tưởng dân chủ của ông:

Một là phải bảo vệ giá trị của Hiến pháp 1946

Hai là phải bảo đảm các quyền tự do dân chủ cho nhân dân đặc biệt là quyền tự do tư tưởng và quyền độc lập sáng tạo của trí thức văn nghệ sĩ.

Trong một cuộc phỏng vấn với nhà phê bình văn học Thụy Khuê ông nói: "Thực chất phong trào Nhân văn Giai phẩm, nếu đứng về mặt chính trị, thì đó là một cuộc đấu tranh của một số người trí thức, văn nghệ sĩ và một số đảng viên về chính trị nữa, là chống -không phải chống đảng cộng sản đâu, mà đấy là chống- cái chủ nghĩa Stalin và chống chủ nghĩa Mao Trạch Đông”.

Heinz Schutte giải thích :

“Tuy nhiên tình thế năm 1954 lại khác. Mục đích mà người ta hằng khao khát bấy nay giờ đã đạt được. Song cái nửa tinh thần khác – nửa tinh thần của di sản giáo dục Pháp, của những giá trị vô chính phủ từ truyền thống nông nghiệp, những giá trị Phật, Lão dân gian, vốn chống lại sự khắc nghiệt của Khổng giáo và chế độ chuyên quyền – vốn bị đè nén suốt 8 năm, giờ mới có dịp trỗi dậy. Thắng Pháp, chủ nghĩa Mác đã chứng minh được tính khả tín của nó như một ý thức hệ (công cụ) trong kháng chiến, nhưng trong lĩnh vực văn hóa, nó đã không thể thành công trong việc tiêu diệt những giá trị của các huyền thoại và văn hóa tinh hoa cũng như văn hóa bình dân Việt Nam - bao gồm cả các giá trị của di sản thuộc địa nơi các trí thức Pháp học. Nhiều trí thức đã phản đối sự can thiệp chuyên chế của Đảng, những can thiệp khiến họ gần như ngạt thở. Trước kháng chiến họ đã có dịp đọc Từ Liên Xô trở về (Retour de l´URSS) của André Gide xuất bản năm 1936, và thậm chí vài người còn đọc được Trại súc vật (Animal Farm) của George Orwell xuất bản năm 1945. Thông điệp của những cuốn sách này hẳn không phải không để lại dấu vết nào trong họ.”

*

Toàn bộ diễn biến và hậu Nhân Văn Giai Phẩm cho đến 2010 tôi đã trình bày trong chuyên luận Vụ Nhân Văn Giai Phẩm Một trào lưu dân chủ Một cuộc cách mạng văn học không thành. Nay nói rõ thêm một điểm quan trọng vì có thêm tư liệu mới.

Bản chuyên luận của tôi viết rằng Bộ Công an lúc đó đã kết luận nhóm Nhân Văn Giai Phẩm không phải là một tổ chức, không có mục đích phản động, không hoạt động gián điệp, không nhận tiền của nước ngoài. Nó là một nhóm văn nghệ sĩ bất mãn cần phải phân hóa và giáo dục. Thế nhưng sau khi đọc báo cáo của Bộ Công an, những người chỉ đạo vụ án ở trung ương đã chỉ đạo Tòa án Hà Nội làm ra một bản án khác hẳn. Ngay gần đây nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân công bố một tài liệu mà nhà nghiên cứu Mỹ Peter Zinoman tìm được trong kho lưu trữ quốc gia.

Ông Lại Nguyên Ân cho biết:

“Mùa hè năm 2014, trong khi đọc tài liệu tại Trung tâm lưu trữ quốc gia III ở Hà Nội, Giáo sư Tiến sĩ Peter Zinoman, hiện là trưởng khoa Lịch sử của Đại học California ở Berkeley, Hoa Kỳ, đã tìm thấy một văn bản liên quan đến phiên tòa năm 1960 kể trên. Đó là một bản tổng kết kinh nghiệm đánh án của viên chánh án tòa án Hà Nội nhiệm kỳ 1955-1965 Nguyễn Xuân Dương, người đã ngồi ghế chánh án tại phiên tòa ngày 19.1.1960, nêu kinh nghiệm triển khai vụ án, từ lúc tiếp nhận hồ sơ do công an chuyển giao, đến các công đoạn bổ sung hồ sơ, xét hỏi các bị cáo, lên kế hoạch phiên tòa, rồi tiến hành phiên tòa, và cuối cùng sơ bộ nhận xét về kết quả phiên tòa.

Đây là một tài liệu hiếm về phiên tòa 19.1.1960. Tuy không phải là văn bản luật pháp chính quy, mà chỉ thuộc loại tài liệu nghiệp vụ trong ngành tòa án, song tài liệu này cũng rất đáng kể có thể giúp người ta hiểu thêm về vụ án mà tòa Hà Nội đã xử ngày 19.1.1960, hiểu thêm về việc giới lãnh đạo thời ấy xử lý vụ Nhân văn – Giai phẩm.”

Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III

Phông: Giáo sư Nhà Nghiên cứu Văn học Đặng Thai Mai

Hồ sơ 237, gồm 145 tờ

Tài liệu của Ban Chấp hành Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam về cuộc đấu tranh chống nhóm phá hoại “Nhân văn-Giai phẩm” trên mặt trận Văn nghệ năm 1958

 

VĂN BẢN:

Tòa án Nhân dân Thành phố Hà Nội

GIỚI THIỆU KINH NGHIỆM CÔNG TÁC CỦA TÒA ÁN VỀ VỤ GIÁN ĐIỆP PHẢN CÁCH MẠNG PHÁ HOẠI HIỆN HÀNH NGUYỄN HỮU ĐANG VÀ THỤY AN

Một vài đoạn trong tài liệu nói trên:

“…Sau khi nghiên cứu hồ sơ và kinh nghiệm hoạt động gián điệp quốc tế như vụ phiến loạn Hungari, Trung-ương vạch rõ cho thấy tính chất âm mưu hoạt động của bọn bị can này là âm mưu và hoạt động của bọn gián điệp, phản cách mạng phá hoại hiện hành, thực hiện kế hoạch chiến tranh tâm lý của đế quốc bên ngoài để lũng đoạn tư tưởng và kích động quần chúng gây phiến loạn, không phải là một bọn phản cách mạng thường. Nếu đem xử theo như nhận-định và đề nghị của công-an, Tòa-án và Viện Công-tố Hà Nội thì không đánh đúng tội, không vạch được toàn bộ âm mưu và thủ đoạn của địch để nâng cao cảnh giác của quần chúng và có thể còn có những người hoài nghi đường lối và chính sách của ta là đem xử những người đối lập với ta về quan điểm, tư tưởng, và cho ta là hẹp hòi.

…Trước nhận định của Trung-ương, lúc đầu, một số trong cán bộ của Tòa-án và Viện Công-tố chưa được thông suốt và thấy nhiều khó khăn do khi thẩm cung đã vấp phải sự kiên trì ngoan cố của các bị can, nhất là Đang và Thụy-An. Nhưng đi sâu vào nghiên cứu lại hồ sơ và tài liệu, Viện Công-tố và Tòa-án dần dần thấy nhận định của Trung-ương vạch ra càng ngày càng sáng tỏ, nên củng cố được nhận thức, thêm được tin tưởng và có sự nhất-trí và quyết tâm bổ sung cuộc điều tra, vạch cho được thực chất của vụ án như Trung-ương đã nhận định.

…Nói một cách khác, là Công-tố và Tòa-án thường lệ thuộc vào nhận xét của Công-an, như trong vụ này, lúc đầu Công-tố và Tòa-án đã rập theo nhận định của Công-an, không phát hiện được tính chất của vụ án. Đây cũng phần vì nhận thức còn kém nhưng cũng phần vì quen nề nếp cũ, chỉ thụ động không có nhận xét mới và như thế là không làm được nhiệm vụ giám sát, kiềm chế lẫn nhau theo đúng với chức năng của Công-tố và của Tòa-án.”

Như vậy vai trò của tòa án thời kỳ đó rất quan trọng để tạo ra một vụ án điển hình như Nhân Văn Giai Phẩm với cái mũ ít động chạm tới văn nghệ sỹ hơn là Vụ án gián điệp phản động. Tất nhiên là vụ xét xử đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ chính trị nhưng nó cũng mang lại bao nỗi oan khiên cho nhiều văn nghệ sĩ và cả gia đình của họ.

*

Không chỉ làm báo sắc sảo Nguyễn Hữu Đang còn có khả năng sáng tác phê bình văn học, nghệ thuật. Nhà thơ Hoàng Cầm cho biết trước cách mạng trên báo Ngày mới Nguyễn Hữu Đang đã có mấy bài phê bình. Bài phê bình Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan (dưới bút danh Nguyễn An Pha), tập Thơ Thơ của Xuân Diệu, Làm đĩ của Vũ Trọng Phụng dưới bút danh Cô Kim Anh. Ông cũng tranh luận về thơ, nhất là thơ mới trên tờ Tin văn.

Nhật kí Nguyễn Huy Tưởng 11-7-1944 ghi nhận xét của ông Đang về tiểu thuyết An Tư :

“Anh vẫn ít tả cảnh, mà chịu khó làm cho câu văn linh động. Anh thiên về kể chuyện, nhưng một cách tầm thường (plat). Tựu trung có mấy điểm này.

- Không nên để cho nhân vật tiểu thuyết nói những lời của tác giả, vì thế không nên có những câu dài, mà nói có vẻ tuồng. Phải xen vào những lời, những nét của đối phươi người nói để rút ngắn đoạn nói ấy đi.

- Phải chịu khó tìm những tình, những cảnh (ngọai vật),nét mặt dáng đi, cảnh chung quanh, để làm bật tình cảnh, chứ đừng nói mà sinh nhạt nhéo, như mình vẫn thường làm. Nghĩa là phải tả, chứ không ghi một cách vội vã, tầm thường.

 Thực là những lời vàng ngọc… Sẽ thay đổi cách viết, và viết thận trọng. Mà viết ít thôi, cố làm sống chứ không cố văn hay.”

Ông có mấy bài tiểu luận về hội họa : Nhớ tiếc Tô Ngọc vân, Một bức vẽ “Chị cốt cán”, Nguyễn Hiêm họa sĩ của nhân dân.

  Ông có truyện ngắn Chiếc vòng Xơ men trên báo Lao Động, Viết lại cổ tích mới trên Sách Tết 1957, Bài phê bình thơ Con người  Phùng Cung và những bài thơ trong tập Xem Đêm.

Cho đến cuối đời Nguyên Hữu Đang vẫn không tỏ ra nghi ngờ chủ nghĩa Mác Lenin. Ông còn cố dịch lại cuốn Lịch sử Đảng Cộng sản Liên xô qua bản tiếng Pháp. Có thể ông nghi ngờ những người lãnh đạo cộng sản Việt Nam lúc đó đã hiểu sai tinh thần của chủ nghĩa Mác do sức ép của Stalin và Mao Trạch Đông. Còn với ông cái chủ nghĩa Mác mà ông đi theo từ hồi trẻ là chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa cộng sản nhân đạo Pháp. Có lẽ ở Nguyễn Hữu Đang có một chút gì đó ở nguồn gốc văn hóa Pháp như Hồ Chí Minh nên trong giai đoạn trước 1954 ông đã được Hồ Chí Minh chú ý.

*

Một vài người bạn  viết về ông:

Vũ Đình Hòe…

Trong thời gian báo Độc Lập phát biểu về vấn đề Sai và Sửa sai, cũng như Trung ương Dân chủ nêu quan điểm của mình trong các cuộc họp Mặt trận, đòi sửa sai đến tận gốc rễ tư tưởng và đòi dân chủ hoá tổ chức và lề lối lãnh đạo, thì anh Nguyễn Hữu Đang, vốn quen biết các anh Đỗ Đức Dục và Hoàng Văn Đức (tôi thì cũng có quan hệ công tác trước đây với anh trong Hội Truyền bá Quốc ngữ), đến gặp gỡ chúng tôi nhiều lần. Hai lần đầu tôi có mặt, một lần ở Trụ sở Trung ương Dân chủ, một lần ở trên lầu một nhà tư của bạn anh ở phố Phan Bội Châu. Trong hai cuộc họp anh Đang có ý muốn dò ý kiến chúng tôi về một vấn đề rất quan trọng do anh đặt ra.

Đại khái anh nói:

“Để sửa sai đến tận gốc, để dân chủ hoá triệt để đời sống xã hội, phải chăng nên từ bỏ chế độ độc đảng. Nếu chỉ có một đảng toàn quyền, độc quyền làm mưa làm gió, thì làm sao bảo đảm cho những sai lầm nghiêm trọng, gây tác hại khủng khiếp cho nhân dân như hiện  nay, không có thể xảy ra lần thứ hai, lần thứ ba…Nên chăng cần có hai đảng mác xít cả, cùng theo đường lối đưa đất nước tiến lên chủ nghĩa xã hội, để giám sát lẫn nhau, đấu tranh và hợp tác lẫn nhau; có phải hơn không?

Theo anh, trong hoàn cảnh nước ta, có điều kiện thuận lợi là sẵn có hai đảng Dân chủ và Xã hội bên cạnh đảng Cộng sản rồi. Hai đảng Dân chủ và Xã hội có thể thống nhất làm một rồi đấu tranh đòi vị trí bình đẳng, thật thà bình đẳng chứ không phải chỉ nói đầu lưỡi để cùng lãnh đạo Mặt trận và đất nước. Như thế có tốt hơn không?

Anh đề nghị Trung ương Dân chủ nên suy nghĩ bàn bạc rồi trao đổi thêm ý kiến với nhóm đảng viên Cộng sản chân chính mà anh đại diện.

Câu chuyện mới đến đây, ít nhất là đối với tôi. Có điều chắc chắn là chưa bao giờ vấn đề được đặt ra trong Trung ương Dân chủ”.

Các tác phẩm viết về vụ Nhân Văn - Giai Phẩm và Nguyễn Hữu Đang đã xuất bản cũng không ít. Trăm hoa đua nở trên đất bắc của Hoàng Văn Chí một trí thức từ Pháp về, đã từng ở chiến khu Việt Bắc, anh em cọc chèo với Vũ Ngọc Phan và Nguyễn Sơn, xuất bản ở Sài Gòn năm 1959. Cent Fleurs Ecloses Dans Lanuit Du Vietnam (Trăm hoa nở trong đêm tối Việt nam) của Georges Boudarel một cựu hàng binh Pháp đã làm việc ở Việt Nam từ 1948-1965 xuất bản ở Pháp năm 1991. Ghi, Nhật ký của Trần Dần 1954-1956, xuất bản ở Pháp.. Nhân Văn Giai Phẩm của Thụy Khuê xuất bản ở Mỹ năm 2012. Năm mươi năm sau: trăm hoa đua nở ở Việt Nam của Heinz Schutte xuất bản ở Đức năm 2009. Nhật ký của Nguyễn Huy Tưởng. Trại giam Cổng trời của Kiều Duy Vĩnh… Mới nhất có cuốn Nguyễn Hữu Đang- Trang viết Trang đời của Câu lạc bộ Người yêu sách Nguyễn Huy Tưởng in năm 2018 dày 550 trang. Những cuốn sách trên rất ít người được đọc.  Rất tiếc những năm tháng cuối đời tuổi già, bệnh tật, những lần bị bắt, những cuộc khám xét,  ông không để lại một di cảo nào để cho hậu thế có thể đánh giá tương đối đầy đủ một chân dung tinh thần sự nghiệp của ông.

Võ Bá Cường là người sớm bỏ ra nhiều thì giờ tiếp xúc tìm hiểu cuộc đời ông Đang và đã viết xong bản thảo truyện kí Người đeo lục lạc. Đây là cuốn sách tương đối đầy đủ về đời tư ông Đang từ lúc trẻ đến những phút lâm chung cuối đời. Anh Cường đã cho tôi đọc và góp ý bản thảo từ năm 2009 nhưng đến nay không được nhà xuất bản nào nhận in. Năm 2015 nhà văn Nguyễn Thành Phong, một người bạn đồng hương, Tổng biên tập báo điện tử Dân Sinh đã trích đăng 2 chương đầu. Ngay sau đó anh Phong phải đình bản và bị kỷ luật. Nhưng rất may trang web Vanviet.net và Vandoanviet blogspot.com đã đăng được trọn vẹn toàn bộ cuốn truyện.

Cuốn truyện  của Võ Bá Cường cho biết sau khi có án và thời gian đầu những năm 1960 Nguyễn Hữu Đang cùng Thụy An, Trần Thiếu Bảo, Phan Tại bị giam ở trại Mai Côi- Tân Lập. Đó là một nơi hiểm yếu. “Đi Mai côi thôi đường về”. Họ được giam vào những buồng kiên cố nhất cùng với những phạm nhân loại A1, B1. Ngày 11-6-1965 máy bay Mỹ bắn phá trại ở dốc Bằng Mo làm nhiều phạm nhân chết và bị thương. Bộ Công an đã cho chuyển trại lên Hà Giang. Thế là Nguyễn Hữu Đang cùng 3000 tù nhân và hơn 500 cán bộ làm cuộc đi bộ thiên di trong ba tháng ngược đường Cổng trời lên trại giam mới còn hiểm trở, hoang sơ, khắc nghiệt hơn nhiều lần  trại Tân Lập. “Muỗi Pắc Sum, hùm làng Đán, dốc Cán Tỉ, phỉ Đồng Văn”.

Tại đây ông Đang có một người bạn mà sau gắn bó với ông đến cuối đời. Nguyễn Hữu Đang có nhiều chỗ thấp thoáng trong những trang hồi ký hiếm hoi của người đó.

Ông Kiều Duy Vĩnh là một trong những chứng nhân của nhà tù “Cổng Trời” tỉnh Hà Giang. Ông mất ở Việt Nam ngày 7 tháng 7, 2012, thọ 81 tuổi. Ông từng tốt nghiệp Võ Bị cùng khóa với ông Nguyễn Cao Kỳ, là đại úy tiểu đoàn trưởng Nhảy Dù. Năm 1954 ông đã không theo đơn vị di cư vào Nam vì lý do gia đình. Ông đã bị bỏ tù hai lần 17 năm trong đó có nhiều năm ông bị giam ở “Cổng Trời,” nơi ông và ông Nguyễn Hữu Ðang trong nhóm Nhân Văn Giai Phẩm sống sót trong số 72 người tù ở cùng một phân trại. Ông kể lại những ngày tù ở “Cổng Trời” qua các hồi ký từng phổ biến trên tạp chí Thế Kỷ 21 cách đây hơn chục năm. Trong các hồi ký này, ông kể về sự kiên cường giữ vững niềm tin tôn giáo của các giáo dân, tu sĩ và linh mục Công Giáo mà ông gọi là “các Thánh Tử Ðạo.”

“Gần ba tháng sau, Nguyễn Hữu Ðang, “tên cầm đầu bọn Nhân Văn Giai Phẩm” đến gần cửa sổ khu tôi ở. Anh là người độc nhất ở đây được đưa cơm vào xà lim, được đi lại tự do trong bốn bức tường, anh là người được ăn no, đủ muối mắm, thậm chí được mua cả thịt trâu và được hái hoa rừng cài vào cửa sổ. Có lần anh cầm một bó hoa nghệ và bảo tôi: Này Vĩnh, cậu ngửi mà xem có đúng mùi nước hoa Bain de Champagne không.

Tôi vốn không ưa cái mùi ung ủng của thứ nước hoa thượng hảo hạng đó. Nhưng anh Nguyễn Hữu Ðang thì anh rất thích cái mùi nước hoa Bain de Champagne đó. Lại có lần qua cửa sổ vào buổi sáng sớm, anh dúi cho tôi một cái bánh sắn to có nhân thịt trâu.

Chao ôi là chao ôi.

…Thỉnh thoảng lúc vắng quản giáo và lính canh anh đứng cạnh cửa sổ nói với tôi dăm ba câu chuyện tào lao. Anh được thả lỏng, được ưu đãi có lẽ do cái người cắp cái cặp đen hôm đưa đoàn tù lên. Anh bảo với tôi rằng ông ta tên là Vệ, hình như làm cục phó Cục Quản Lý trại giam. Hồi xưa trước năm 1945, khi anh làm tổng thư ký Hội Truyền Bá Quốc Ngữ với cụ Nguyễn Văn Tố, anh có làm ơn cho ông ta một điều gì đó. Ðến giờ ông ta tử tế đáp lệ lại. Chắc là thế.

Anh luôn bảo, anh không có tội gì cả. Nếu có – theo anh – thì đó chỉ là một sự hiểu lầm về thời gian và không gian trong triết học mà thôi. Anh nói ấm ớ lững lờ và khó hiểu như vậy.

…Ở Cổng Trời một năm chia làm hai mùa: Mùa nóng bắt đầu từ tháng Năm; mùa rét từ đầu tháng Chín. Nóng ít hơn rét. Tuy là nóng nhưng đêm vẫn phải đắp chăn vì khí lạnh từ núi đá và tường đất tỏa ra.

Nguyễn Hữu Đang sáu tháng tắm một lần. Anh bảo: "Có ai chết vì không tắm đâu. Cậu xem đấy những anh nghiện thuốc phiện cả đời có tắm bao giờ đâu chả sao hết."

Anh Đang đúng quá đi chứ. Những lúc đói rét, cơ hàn thiết thân tôi mới thấm câu: Đói cho sạch, rách cho thơm. Đói thì làm sao mà sạch cho được. Đói rét, nhúng tay vào nước còn ngại nữa là tắm. Còn đã rách mà còn đòi thơm nữa. Các cụ nhà mình thật quá khe khắt với con cháu.

Chiều 30 Tết. Rét cắt ruột, cắt thịt, cắt da. Bầu trời xám xịt ảm đạm đầy mây. Trại tù im ắng quá. Tôi đứng ở cửa sổ, nhìn qua song cửa gỗ lim, thấy anh Nguyễn Hữu Đang đứng ở sân trại nói với Phó Giám thị trại Quỷ Sứ người Đức Thọ, Hà Tĩnh. Tôi lắng nghe lõm bõm.

"Thưa ông, theo tục lệ cổ truyền của Việt Nam thì đến chiều 30 Tết, gia đình nào cũng làm mâm cơm cúng gia tiên và ở các trại dưới tù cũng đều được cải thiện ăn thêm... Mong rằng ông cũng cho anh em chúng tôi..."

Có tiếng quát cao giọng ngắt đứt lời của anh Nguyễn Hữu Đang.

"Không có gì cho các anh hết cả. Biết chưa. Cấm không được đòi hỏi, yêu sách lôi thôi gì... Cho thế nào ăn thế..."

Rồi Quỷ Sứ quay ngoắt người bước ra cổng trại và rồi chiều 30 Tết năm ấy vẫn lá bắp cải già nấu muối đen sì. Không có gì hơn.”

Nghệ sĩ nhân dân- Đạo diễn điện ảnh Phạm Văn Khoa trong Hồi ký in năm 2010  có viết rằng ông rất thân với Nguyễn Hữu Đang trong Hội truyền bá Quốc ngữ. Nguyễn Hữu Đang rất tháo vát và có trình độ nhưng có khuyết điểm rất lớn là không phục ai cả. Nói đến phong trào Truyền bá Quốc ngữ mà không nhắc đến Nguyễn Hữu Đang thì như thiếu sót.

Trong cuốn Trần Quốc Hương Người thày của những nhà tình báo huyền thoại Nguyễn Thị Ngọc Hải viết rằng: Trần Quốc Hương từng nhận xét và tin tưởng hai người bị đánh giá không đúng, bị hàm oan. Đến nay qua một chặng đường dài ngoảnh lại, mới thấy lòng tin của ông đúng. Đó là Nguyễn Hữu Đang và Nguyễn Tài.

“Ngay khi nghe báo lại rằng Đang theo Thụy An tôi không tin. Đang bị tù 18 năm, rồi đưa về quản chế ở Thái Bình. Mà tôi biết Đang tham gia Đoàn Thanh niên Cộng sản từ năm 1929.Tôi sống với anh , biết anh không phải là người xấu. Tôi viết thư lên Ban Tổ chức trung ương, quan điểm tôi cho rằng 18 năm tù là quá đủ rồi, nay ra tù đưa về quê, mở đó đâu còn gì cho người ta sống.”

Vậy có phải nhà tù đã tạo nên triết lý sống cuối đời của Nguyễn Hữu Đang?

Nguyễn Hữu Đang: Chính xác! Với tôi, trong tù, với tư tưởng của tôi, mọi hình thái sống, mọi cấp độ của văn minh trong mỗi sự sống, thật đa dạng - có hàng ngàn cách sống. Nhưng mọi cách sống đều giống nhau về bản chất. Tôi sống ở nhà mình, tôi sống với tư cách ông thứ trưởng, với tư cách nhà xuất bản, với tư cách nhà giàu, nhà nghèo - mọi hình thái sống. Với tôi chân lý ở trong Đạo học chứ không ở trong chủ nghĩa Marx.

Ngay khi chúng tôi đến nhà tù, người ta đã tuyên bố: Các anh phải nhớ rằng một khi vào đây là các anh sẽ không có ngày trở lại, các anh sẽ ở đây cho đến lúc chết. Người ta đã tuyên bố thế - tổng giám thị nhà tù tuyên bố chính thức, công khai trước tất cả các tù nhân chính trị. Đã vào đây là không có ngày trở lại, không bao giờ ra khỏi nơi này. Cho dù án của anh là 5 năm, 10 năm, 15 năm, 20 năm - các anh cũng sẽ ở đây đến lúc chết. Vì sao? Vì các anh, lũ phản động, phản bội tổ quốc, phản bội cách mạng – các anh đáng chết. Vì lòng khoan dung, độ lượng, nhân đạo, mà chính phủ để cho các anh được sống, nhưng trả tự do cho các anh - không bao giờ! Trả tự do cho các anh là trả tự do cho hùm beo - các anh sẽ ở đây cho đến chết.

Heinz Schütte: Đó là diễn từ của Tố Hữu…

Nguyễn Hữu Đang: Án bao nhiêu năm chẳng quan trọng, chẳng đáng kể. Không một mối liên hệ với bên ngoài, không thư từ, không thăm nom, không tiền hay quà hay lương thực gửi tới – không, anh không nhận được chút gì của bạn bè hay gia đình. Anh không có quyền nhận thăm nom, không tiếp xúc với bên ngoài. Anh chỉ sống chuyên giữa các anh với nhau, những người tù, những tù nhân chính trị. Thế giới của anh, nhân loại đối với anh là 200 người tù – không có những người đồng tổ quốc, đồng công dân; với anh, không có gì hết, chỉ có 200 người đồng ngục cùng một số phận… Tôi biết và được thông tin rõ về thái độ cuồng tín, cực kỳ chuyên chế, tàn bạo, bất nhân của Tố Hữu. Ông ta có mối đại thù với nhóm Nhân văn – Giai phẩm. Chính Nhân văn – Giai phẩm đối với Tố Hữu là một kẻ thù không đội trời chung, nói như một thành ngữ Việt Nam… Tố Hữu và những người nhân văn và các giai phẩm không thể đội trời chung – là kẻ thù của nhau… Tố Hữu và Trường Chinh đầy thù hận.

Heinz Schütte: Ông đã tìm cách chạy vào Nam?

Nguyễn Hữu Đang: Chạy ra nước ngoài, không phải vào Nam, nhưng tôi đã đặt điều kiện: Nếu các anh giúp tôi đi ra một nước khác, tôi chấp nhận, nhưng vào Nam thì tôi từ chối, vì như thế hàm chứa cái ý phản bội, chạy sang phe địch, phe thù – tôi từ chối. Đó là một sự nhục nhã. Vào Nam? – Để làm gì chứ? Vào Nam làm gì với Ngô Đình Diệm? Nhưng tôi thực sự muốn ra nước ngoài – tôi đã nói thẳng với Trường Chinh trong một cuộc gặp giữa ông ấy và tôi. Câu hỏi thứ nhất mà Trường Chinh vừa cười vừa đặt ra cho tôi là: Hả, sao kia, anh đã tuyên bố với các đồng chí rằng anh muốn ra nước ngoài, vì không khí trong nước nghẹt thở quá. Vậy là anh muốn ra nước ngoài, nhưng đến một nước trong phe xã hội chủ nghĩa hay phe đế quốc, anh nói tôi nghe (ông ta cười). Lúc đó tôi vừa cười vừa trả lời: Tôi rất muốn ra nước ngoài, một nước trong phe xã hội chủ nghĩa nếu điều kiện cho phép. Nhưng nếu vì những khó khăn buộc tôi phải đến một nước theo chế độ tư bản, tôi có thể chấp nhận. Bằng chứng là Chủ tịch Hồ Chí Minh đã cư trú ở Pháp, và ông đã giữ được lòng yêu nước và tinh thần cách mạng, và tôi có thể làm như ông ấy. Tôi nghĩ rằng tôi có thể làm như Nguyễn Ái Quốc. Nguyễn Ái Quốc là một nhà cách mạng, tôi cũng là nhà cách mạng. Nguyễn Ái Quốc là một người cộng sản, tôi cũng là cộng sản. Nguyễn Ái Quốc có lòng dũng cảm, tôi cũng có lòng dũng cảm. Tôi không sợ cư trú dài hay ngắn hơn trong một nước tư bản. Thế là người ta đã sửa soạn… Người bạn đã khuyên tôi nên ra nước ngoài đã nhận lời giúp tôi đến được một nước khác, nhưng không phải là vào Nam! Anh ấy đã hứa, nhưng chuyến đi đã không được thực hiện. Vậy là tôi lỡ một dịp đi đến một nước khác – hoặc là phe tư bản, hoặc là phe xã hội chủ nghĩa – nhưng nhất định không phải miền Nam là nơi tôi nhắm! Tôi đã nói, hoặc là vượt qua biên giới Việt Nam – Lào, rồi qua Lào tôi đến Thái Lan, đó là lộ trình mà tôi mơ ước, nhưng không bao giờ tôi đi qua ngả miền Nam, dù chỉ một ngày – không! Nhưng để tô vẽ bản cáo trạng, người ta đã đưa vào câu tôi muốn vào Nam. Khi đó tôi trả lời toà án: Không, tôi không muốn vào Nam; tôi muốn đi ra nước ngoài. Và người ta hỏi tôi: Nhưng ở nước ngoài anh sẽ làm gì? “Đấu tranh cho thống nhất, thống nhất hai miền; ở nước ngoài tôi sẽ tiếp tục đấu tranh thực hiện thống nhất đất nước, thống nhất hai miền Bắc Nam.” Nghe lời tuyên bố ấy, cử toạ… phiên toà bao gồm những người ủng hộ chính phủ, quần chúng của Đảng, đảng viên, những cán bộ của nhiều tổ chức và hoạt động khác nhau – thế là, vì tất cả bọn họ đều phản nhân văn, họ phá lên cười nhạo cái ý định đấu tranh cho thống nhất đất nước của tôi: Nhưng người ta chỉ có thể đấu tranh cho thống nhất đất nước dưới sự lãnh đạo của Đảng – mà anh, anh đi ra nước ngoài và lại hòng đấu tranh cho thống nhất đất nước, thật lố bịch! Người ta phá lên cười – tôi mặc kệ sự mỉa mai của những người ấy. Trong chuyến đi rời đất nước ra nước ngoài, tôi muốn thăm Ấn Độ và Nam Tư của Tito, tôi tin ở Nehru và Tito. Tôi rất muốn gặp họ và xin họ lời khuyên để đấu tranh cho nước Việt Nam bị chia cắt, để Việt Nam được thống nhất và độc lập. Tôi muốn gặp Tito và Nehru…

Phải nói rằng chế độ nhà tù dành cho tù chính trị dưới ách thống trị thực dân nhân đạo hơn chế độ nhà tù cộng sản rất nhiều. Vì sao? Vì chế độ nhà tù thực dân ít nhiều cũng được kiểm soát bởi chính phủ chính quốc Pháp, tức là dưới sự kiểm soát của dư luận, tức là một bộ phận của sự kiểm soát ấy thuộc về công chúng và các tổ chức dân chủ, thí dụ như Liên đoàn Bảo vệ Quyền con người và Quyền công dân, và các tờ báo… Thật phi lý, nhưng là thực tế! Và chế độ tù chính trị trong các nhà tù cộng sản thì khắc nghiệt hơn chế độ dành cho thường phạm. Trong tù tôi đã tuyên bố với những người bên cạnh rằng nếu tôi biết có sự phân biệt ấy, tức là tù thường phạm (những người lầm đường lạc lối trong quần chúng) với tù chính trị (kẻ thù của nhân dân), nếu tôi biết có sự khác biệt ấy, thì tôi đã biến mình thành trộm cắp, lưu manh, sát nhân chứ không phải người cách mạng. Tôi sẽ không tham gia cách mạng mà tham gia các hoạt động của những kẻ phản xã hội kia. Tôi có khá đủ khả năng sống trong các nhà tù (ông cười). Trước hết, nét chủ yếu là thiếu lương thực. Có thể nói rằng trong nhà tù khắc nghiệt nhất, tù chính trị bị kết án phải chịu đói và rét triền miên. Chính cái đói, cái rét và bệnh tật – ba tác nhân làm suy kiệt sức khoẻ của những người tù chính trị. Tức là những người tù chính trị bị kết án phải chết từ từ. Kiệt sức vì đói, rét, bệnh tật, đó là một cái chết chậm – người ta chỉ chờ có cái chết. Theo quan điểm văn hoá tối thiểu trong tương lai hay trong cuộc sống thông thường của mọi người, những người tù chính trị của nhà tù, nhà tù của tôi, không có một tý thông tin nào, dù là qua đài phát thanh Tiếng nói Việt Nam, dù là qua báo chí, suốt trong 15 năm – không gì hết, không gì hết. Mỗi tuần lễ, toàn bộ thông tin là ông tổng giám thị tổ chức một cuộc họp tất cả tù nhân. Trong cuộc họp ấy tổng giám thị đưa ra những thông tin về cuộc chiến tranh Việt – Mỹ, những thắng lợi giành được đối với các lực lượng quân viễn chinh Mỹ – đó là thông tin duy nhất qua tiếng nói của tổng giám thị.  Và tất cả là thế. Gia đình các tù nhân chính trị không biết số phận của con cái, anh em mình. Các thành viên gia đình còn sống hay đã chết – người ta không biết. Khi Hiệp nghị Paris trả lại tự do cho tôi, tôi đã viết thư cho gia đình – người ta cho phép tôi viết thư cho gia đình để báo tin tôi được trả tự do. Lúc ấy cả gia đình tôi kinh ngạc, cả gia đình tôi hoàn toàn sửng sốt: Ôi, kìa, anh Đang còn sống, thế mà chúng ta cứ tưởng anh đã chết lâu rồi. Không tiếp xúc tí nào với bên ngoài. không tiếp xúc tí nào với gia đình, với bạn bè, với bất kỳ ai… Thế giới đối với chúng tôi là tập họp 200 tù nhân trong một vòng vây bằng tường đá, một bức tường thành bằng đá cao bên trên có dây thép gai – đó là thế giới của chúng tôi; không có thế giới nào khác.

Heinz Schütte: Trong làng ông, từ năm 1970, ông có liên lạc với “thế giới”?

Nguyễn Hữu Đang: Có, một chút thôi, một chút liên lạc – không cả sách báo, không có những cuộc họp mặt, chuyện trò, tiếp xúc… một chút liên lạc với thế giới, không nhiều và không đáng kể gì.

Heinz Schütte: Ông có nghĩ rằng chế độ đã coi ông như thủ lĩnh chính trị của nhóm ly khai?

Nguyễn Hữu Đang: Tôi không bao giờ chối bỏ hay giấu giếm trách nhiệm ấy.

*

Thật là bi hài khi khen ông cuối đời đã sáng suốt lựa chọn triết lý sống Lão Trang. Thử hỏi đòi hỏi thế nào được với một ông già như thế, đã rơi vào hoàn cảnh như thế.

Ai có thể cứu ông lúc xảy ra vụ Nhân Văn – Giai Phẩm. Không có ai.

Ông Nguyễn Hữu Thoan anh của ông Đang làm lái xe ở Bệnh viện Việt Đức kể với nhà văn Võ Bá Cường như sau:

“Ông Đang bị bắt rồi bác cả Ruông đang làm ở Ty Hải sản Hải Phòng cũng bị đẩy ra Bạch Long Vĩ, còn Nguyễn Hữu Thoan đẩy xuống làm anh lao công quét vôi bệnh viện Phủ Doãn thật là khổ thân ông. Sau đêm ấy vợ con ông Thoan quấn túm chạy lên rừng khai hoang sinh sống (Cuộc chạy trốn này chú Đang đã linh tính từ trước) Đó là làng Cổi thuộc Châu Lạng Sơn, ở đấy toàn người Mường. Lúc đầu mẹ con đi làm thuê sau vào HTX nông nghiệp ờ đó. Anh Hà chữ nghĩa khơ khớ xoay ra dạy trẻ con học kiếm thêm tiền sinh sống. Năm 1960 ông Thoan phát bệnh được nằm lại bệnh viện Phủ Doãn. Có lần cụ Hồ vào thăm, Cụ mặc áo bệnh viện, đi sau cụ biết bao người, nào là bảo vệ, bác sĩ, y tá, rồi cán bộ đi theo đông lắm. Ông Thoan nghĩ nhân cơ hội này muốn đem lòng thành của người anh ruột kêu với Cụ. Ông lăn xuống đất lết lối đi hai bên giường bệnh nhân mà Cụ Hồ đang tới. Thấy vậy bảo vệ chạy đến lôi ông Thoan nhưng còn cách quãng rất ngắn Cụ đã nhìn thấy, giơ tay ngăn lại. Cụ đi tới, ông Thoan ra dập đầu kêu: “Thưa cụ! Thằng Nguyễn Hữu Đang em tôi có tội gì mà bắt nó?” Cụ đứng lại nhìn ông Thoan không nói gì, lúc ấy bảo vệ đã bê xốc ông lên giường.

Lúc quay ra cụ vẫy ông Thoan lại gần bảo: “Nguyễn Hữu Đang có tội thì phải chịu tội với nhân dân”

*.

Hà Nội, Tháng 3-2021

LÊ HOÀI NGUYÊN

(tên thật Thái Kế Toại)

Địa chỉ: 140/33 Khuất Duy Tiến, Nhân Chính

quận Thanh Xuân, thành phố Hà Nội.

 

 

 

 

 

 

  ........................................................................................

- Cập nhật từ email: dovantuyenbk@yahoo.com.vn ngày 11.07.2021

- Ảnh dùng minh họa cho bài viết được sưu tầm từ nguồn: internet.

- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng Xuân Xuyến.

- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại..