SỰ VẮNG LẶNG Ở LẦU NĂM GÓC: CÁI GIÁ CỦA TỰ DO BÁO CHÍ - Tác giả: Hà Giang ; Chu Tất Tiến giới thiệu

Đặng Xuân Xuyến Thứ Bảy, tháng 10 18, 2025 Leave a Comment

SỰ VẮNG LẶNG Ở LẦU NĂM GÓC:

CÁI GIÁ CỦA TỰ DO BÁO CHÍ

Ngày 15/10/2025 vừa trở thành một cột mốc quan trọng nữa trong lịch sử của tự do báo chí tại Hoa Kỳ, một vết nứt mới trong bức tường dân chủ tưởng chừng vững chãi.

Sau hàng loạt biến động, từ việc các đài RFA, VOA, NPR… bị đóng cửa hoặc cắt giảm ngân quỹ, đến nay, một hình ảnh khác lại khiến thế giới phải lặng người: hành lang báo chí của Lầu Năm Góc, tòa nhà quyền lực bậc nhất nước Mỹ, bỗng trở nên vắng lặng.

Chiều hôm ấy, hơn ba chục phóng viên từ các hãng tin lớn như Reuters, Associated Press (AP), The New York Times, CNN, NBC, ABC và cả Fox News, đồng loạt thu dọn bàn làm việc, rút thẻ ra vào, và rời khỏi tòa nhà.

Họ không bị đuổi. Họ tự bỏ đi, sau khi từ chối ký vào bản “Quy tắc truy cập báo chí” do Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth ban hành, một văn bản tưởng chừng hành chính nhưng thực chất là một bước ngoặt trong mối quan hệ giữa chính quyền và báo chí Mỹ.

Chiếc khóa miệng mang tên ‘an ninh quốc gia’

Theo quy định mới, mọi hãng tin muốn duy trì quyền tác nghiệp tại Lầu Năm Góc đều phải ký xác nhận tuân thủ “điều khoản tiếp cận”. Trong đó, điều gây tranh cãi nhất là khoản cho phép Bộ Quốc phòng thu hồi thẻ nếu phóng viên “yêu cầu hoặc thu thập thông tin chưa được phê duyệt,” kể cả khi thông tin ấy không phải là thông tin mật. (1)

Từ góc nhìn của Bộ trưởng Hegseth, đây là “một biện pháp hợp lý để đảm bảo an ninh quốc gia và trật tự thông tin.” (2)

Nhưng đối với giới báo chí, điều đó chẳng khác gì một bản khế ước buộc họ phải từ bỏ bản năng nghề nghiệp: đặt câu hỏi và tìm kiếm sự thật.

Khi thời hạn ký kết (4 giờ chiều) trôi qua, các phóng viên lặng lẽ thu dọn tài liệu, thiết bị, ảnh cá nhân. Không khẩu hiệu, không biểu ngữ. Nhưng trong sự im lặng ấy, người ta nghe thấy một tuyên ngôn: chúng tôi không thể làm báo khi bị ra lệnh cách đặt câu hỏi.

Những thùng carton xếp dọc hành lang, ghế trống, màn hình tối đen, hình ảnh ấy được một phóng viên Reuters mô tả là “một tang lễ lặng lẽ của tự do báo chí trong lòng Lầu Năm Góc.”

Nancy Youssef, phóng viên kỳ cựu của The Atlantic, người đã làm việc tại Lầu Năm Góc suốt gần hai thập kỷ, gọi bản quy tắc ấy là “sợi dây vô hình trói tay những người có nhiệm vụ quan sát quyền lực.” Bà thẳng thừng:

“Thật vô lý khi phải ký vào một bản quy định nói rằng phóng viên không được phép tiếp cận hay hỏi thông tin từ các giới chức quân sự.” (3)

Khoảnh khắc đoàn kết trong chia rẽ

Hầu hết các cơ quan báo chí lớn, từ Reuters, AP đến The New York Times, NBC, ABC, CBS, CNN, và cả Fox News, đều đồng loạt tuyên bố từ chối ký vào bản quy tắc.

Phản ứng của Fox News, vốn là hãng tin từng là “ngôi nhà nghề nghiệp” của Bộ trưởng Hegseth, khiến dư luận càng chấn động.

Theo tin của AP News, Fox News cùng với ABC, CBS, NBC và CNN đã ký vào bản tuyên bố chung khẳng định họ sẽ không chấp thuận quy định mới, nêu rõ:

“Chính sách này chưa từng có tiền lệ và đe dọa những nguyên tắc nền tảng của tự do báo chí.” (4, 5)

Không dừng lại ở đó, Fox News, trong thông cáo riêng, khẳng định họ “sẽ không chấp nhận bất kỳ chính sách nào làm xói mòn quyền tự do báo chí.” (4)

Đó là khoảnh khắc hiếm hoi khi truyền thông Mỹ, dù khác khuynh hướng, và vốn chia rẽ sâu sắc, cùng đứng chung một chiến tuyến: bảo vệ quyền được hỏi, quyền được hành nghề đúng lương tâm chức nghiệp.

Giữa làn sóng phản đối hiếm hoi đồng lòng ấy, vẫn có một ngoại lệ: OANN, kênh bảo thủ nhỏ, chọn cách ký vào bản quy định mới. (2)

Một quyết định nhỏ, nhưng đủ để nhắc ta rằng tự do báo chí không bao giờ mất đi trong một ngày, nó mất dần, khi người ta bắt đầu gọi sự tuân phục là “hợp tác.”

Khi quyền lực muốn kiểm soát báo chí

Từ nhiều thế kỷ, báo chí được gọi là “quyền lực thứ tư” – “the Fourth Estate,” đứng bên cạnh lập pháp, hành pháp và tư pháp.

Không có quân đội, không có ngân sách, báo chí chỉ có một thứ quyền lực duy nhất: quyền được đặt câu hỏi và công bố sự thật.

Chính quyền có thể làm luật, tòa án có thể xét xử, nhưng báo chí là lực lượng duy nhất có thể buộc họ phải giải thích, phải chịu trách nhiệm, phải accountable. Không có báo chí độc lập, sẽ không có sự minh bạch Và khi minh bạch biến mất, trách nhiệm giải trình cũng theo đó mà tan.

Từ thuở lập quốc, nước Mỹ đã xem báo chí là hàng rào cuối cùng bảo vệ nền dân chủ.

Dù không được ghi rõ trong Hiến pháp Hoa Kỳ như một “nhánh quyền lực,” nhưng qua Tu chính án Thứ nhất, với lời khẳng định “Quốc hội sẽ không ban hành bất kỳ đạo luật nào hạn chế quyền tự do ngôn luận hoặc tự do báo chí” – báo chí Hoa Kỳ đã được trao một vị thế hiến định đặc biệt: được quyền hỏi, được đặt nghi vấn, và được quyền soi sáng quyền lực.

Các nhà lập quốc hiểu rằng, khi thông tin bị che giấu, quyền lực sẽ trượt khỏi tầm kiểm soát. Vì thế, báo chí không chỉ là người đưa tin, mà là người canh giữ lương tri của quốc gia, là cơ chế dân chủ duy nhất nằm ngoài hệ thống quyền lực, nhưng có khả năng khiến quyền lực phải nhìn lại chính mình, bởi vai trò cốt lõi của báo chí là buộc chính quyền phải chịu trách nhiệm trước công chúng.

Thế nhưng, khi quyền lực bắt đầu muốn dắt ngòi bút đi theo dây cương, ranh giới giữa minh bạch và tuyên truyền dần bị xóa nhòa.

Điều đang diễn ra tại Lầu Năm Góc không chỉ là một tranh cãi hành chính về quy chế ra vào, mà là một phép thử về sức đề kháng của nền dân chủ Mỹ, nơi báo chí vốn sinh ra để đặt câu hỏi, chứ không phải để đọc lại câu trả lời hay là cái loa của chính quyền.

Trong cuộc họp báo ngày 15/10, Tổng thống Donald Trump, người từng bổ nhiệm Hegseth, lên tiếng bênh vực:

“Tôi nghĩ ông ấy cho rằng báo chí là yếu tố gây rối, cản trở hòa bình thế giới.”

Ông còn gọi giới truyền thông là “very dishonest.” Nhưng giới quan sát cho rằng chính lời nói ấy đã phản ánh một xu hướng: chính quyền không còn coi báo chí là người giám sát, mà là kẻ gây phiền nhiễu.

Tối cùng ngày, trong chương trình Special Report with Bret Baier của Fox News, Tướng Jack Keane, một người từng ở trong guồng máy quyền lực đã lên tiếng phản đối chính sách mới của Bộ trưởng Hegseth:

“Họ muốn ‘bón sẵn’ thông tin cho giới phóng viên… Nhưng đó không phải là nghề báo. Nghề báo là phải tự mình đi tìm câu chuyện để tường thuật và kiểm chứng dữ kiện để chứng minh câu chuyện mình kể là sự thật”.

Ông nói tiếp:

“Không ai có thể tự tiện xông vào gõ cửa một vị tướng bốn sao hay một viên chức cấp cao trong Lầu Năm Góc. Tôi chưa bao giờ có được quyền hạn đó. Nhưng tôi từng thấy phóng viên truy tìm câu chuyện, khi có điều gì đang diễn ra trong quân đội, và đó là điều chính đáng.”

Và cuối cùng, ông chia sẻ một điều gần như là lời nhắn gửi cho chính các tướng lĩnh và quan chức đương nhiệm:

“Hãy xem truyền thông như phương tiện đưa quý vị đến được người dân Mỹ. Có những bài báo từng khiến tôi chột dạ, nhưng phần lớn là vì chúng tôi đã không làm tốt như lẽ ra phải làm.” (8)

Những lời ấy vang lên như hồi chuông cảnh tỉnh giữa thời thông tin hỗn loạn, rằng báo chí chỉ còn xứng đáng với danh xưng “quyền lực thứ tư” khi nó vẫn dám đứng ở vị trí cũ: đối diện quyền lực, chứ không phục tùng nó.

Khi sự thật bị che giấu

Nếu tự do báo chí là quyền được nói, thì tự do thông tin là quyền được biết. Hai quyền ấy tưởng như tách biệt, nhưng thực ra cùng thở chung một nhịp, và một nền dân chủ không thể tồn tại nếu mất đi một trong hai.

Ra đời năm 1966, Đạo luật Freedom of Information Act (FOIA) buộc chính phủ Hoa Kỳ phải hành xử minh bạch, khẳng định rằng thông tin không thuộc về nhà nước, mà thuộc về người dân.

Nhờ FOIA, hàng triệu tài liệu đã được giải mật, giúp báo chí phơi bày những sự thật từng bị giấu kín: từ chiến tranh Việt Nam, đến các hợp đồng quốc phòng, hay những khoản chi tiêu công mờ ám.

Thế nhưng, giờ đây, chính quyền đang tìm cách khép cánh cửa ấy lại, không phải bằng việc thay đổi luật, mà bằng cách ngăn chặn ngay từ đầu những người muốn bước qua nó.

Khi Lầu Năm Góc yêu cầu phóng viên phải “xin phép” trước khi hỏi, họ đã chặn dòng thông tin ngay từ nguồn, khiến Đạo luật FOIA trở nên vô nghĩa.

Một nhà báo không thể yêu cầu công khai tài liệu nếu trước đó họ không được quyền tiếp cận hay đặt câu hỏi gì về tài liệu ấy.

Và khi quyền được hỏi bị bóp nghẹt, quyền được biết cũng không còn, và người dân giờ ở trong tình trạng “chính quyền bảo sao nghe nấy”.

Freedom of the Press và Freedom of Information vốn là hai dòng chảy cùng đổ về một biển, trách nhiệm giải trình của chính quyền trước công chúng. Cả hai cùng nuôi dưỡng niềm tin giữa người dân và nhà nước.

Nhưng khi một trong hai bị chặn dòng, con sông dân chủ bắt đầu khô cạn.

Thế giới nói gì?

Dư âm của việc các phóng viên rời Lầu Năm Góc không dừng lại ở biên giới Mỹ. Nhiều hãng thông tấn và tổ chức quốc tế coi đây là dấu lùi đáng lo ngại đối với tự do báo chí toàn cầu.

Từ London đến Paris, từ Berlin đến Sydney, giới truyền thông quốc tế đang theo dõi Washington với hỗn hợp của ngạc nhiên, thất vọng và âu lo. Họ hiểu rằng câu chuyện tại Lầu Năm Góc không chỉ là của nước Mỹ, đó là lời cảnh tỉnh cho mọi nền dân chủ

Reuters: “Đây là một cú đánh vào nguyên tắc minh bạch và nền báo chí độc lập vốn là niềm tự hào của nước Mỹ.” (1)

The Guardian: “Điều đang diễn ra tại Washington là sự chấm dứt của một cơ chế báo chí từng được xem là chuẩn mực.” (6)

Al Jazeera: “Những gì đang xảy ra ở Lầu Năm Góc là lời nhắc nhở rằng sự kiểm soát báo chí hiếm khi bắt đầu bằng lệnh cấm, mà bằng những quy định nhỏ tưởng như vô hại.” (7)

Reporters Without Borders (RSF): “Chính sách mới của Lầu Năm Góc “đặt ra tiền lệ nguy hiểm cho các nước khác.” (11)

Freedom of the Press Foundation: “Đây là hành động đi ngược lại cam kết hiến định của Hoa Kỳ về tự do ngôn luận.” (10)

National Press Club: “Khi chính quyền Mỹ giới hạn sự tiếp cận của báo chí, toàn thế giới đều nhìn thấy — và học theo.” (9)

Và còn nhiều nữa…

Từ lời thề đến câu hỏi

Hôm nay, giữa những chiếc bàn trống nơi hành lang Lầu Năm Góc, tôi bỗng hiểu sâu hơn thế nào là làm báo.

Làm báo không phải chỉ là cái nghề, mà là một lựa chọn, lựa chọn đứng về phía sự thật, ngay cả khi điều đó đồng nghĩa với việc rời bỏ vùng an toàn.

Tôi thoáng ước mình được sánh bước cùng những đồng nghiệp đã lặng lẽ ra đi hôm nay, mang theo lòng kiêu hãnh và nỗi cô đơn của người giữ ngọn lửa.

Bởi chính trong khoảnh khắc ấy, họ đã nói thay cho tất cả chúng ta, rằng báo chí không sinh ra để cúi đầu, mà để soi rọi.

Nhìn họ, tôi ngậm ngùi nhớ đến một chuyến công tác năm 2011, khi được tham dự hai ngày sinh hoạt trên hàng không mẫu hạm USS Stennis để tìm hiểu cách vận hành của Hải quân Hoa Kỳ.

Mỗi buổi sáng sớm, trong sảnh đường lớn, hàng trăm thủy thủ – từ tân binh đến sĩ quan chỉ huy, cùng đứng lên sang sảng nghiêm trang lặp lại lời thề: “I am a United States Sailor… I will support and defend the Constitution of the United States of America… to defend freedom and democracy around the world.”

Vâng, không chỉ giữ gìn tự do và dân chủ cho Hoa Kỳ mà còn cho cả thế giới. “Around the world,” cụm từ khiến tôi nghẹn ngào. Vì lúc ấy, giữa biển xanh vô tận, tôi nghĩ đến Việt Nam, nơi bao người vẫn đang âm thầm trả giá cho khát vọng tự do và dân chủ.

Sự kiện ngày 15/10/2025 đã khiến tôi thức gần trắng đêm, miệt mài đọc và viết giữa niềm hãnh diện lẫn chút an ủi mỏng manh khi thấy biết bao nhà báo đã cương quyết tỏ thái độ bất khuất, để cho tiếng nói của lương tri dẫn đường.

Nhưng trong tôi một câu hỏi khẩn thiết ngày càng lớn lên trong nỗi lo âu cùng cực:

Điều gì đang thực sự xảy ra với tự do báo chí, và tự do thông tin, của Hoa Kỳ?

----------

Tham khảo

1. Reuters: Pentagon journalists vacate workspace as new restrictions take effect (15/10/2025)

2. Reuters: US news outlets reject Pentagon press access policy (14/10/2025)

3. Journalists turn in access badges, exit Pentagon rather than agree to new reporting rules

4. AP News: Journalists turn in access badges, exit Pentagon (15/10/2025)

5. AP News: News organizations reject new Pentagon reporting rules (15/10/2025)

6. The Guardian: Pentagon reporters turn in their badges (15/10/2025)

7. Al Jazeera: US media return Pentagon passes after new rules kick in (16/10/2025)

8. Fox News: Gen. Jack Keane reacts to Pentagon’s new press access policy (15/10/2025)