HÀ NỘI QUÊ TÔI - MỘT TỨ THƠ LẠ, ĐỘC ĐÁO - Tác giả: Nguyễn Khôi (Hà Nội)

(Hà Nội những năm 1940 - Ảnh: Harrison Forman)

HÀ NỘI QUÊ TÔI -

MỘT TỨ THƠ LẠ, ĐỘC ĐÁO

*

HÀ NỘI QUÊ TÔI

Tôi là người lao động, thế thôi!
Nhưng quê tôi: 
Hà Nội!
Nơi tôi có mẹ già, mảnh đồng quê ngát hương đồng nội, thơm phố phường chật chội bon chen
Nơi tôi có người cha không quản phận nghèo hèn, gắng nuôi con không thua bè kém bạn.
Đất quê tôi không lũ cao nắng hạn
Chỉ chân trời trên nóc bếp cheo leo
Tuổi thơ tôi những năm tháng leo trèo
Bắt bọ ngựa, 
dính ve,
trèo me,
ném sấu.
Lời rủ rê của lũ ve yêu dấu
Gọi hè về thúc nở những mùa chơi. 
Cơm nguội vàng háo hức giục bàng rơi
Sông Hồng xoáy trong tôi dòng nước mát
Gió quê tôi đêm ngày vi vút nhắc:
Giếng Ngọc là của tôi
Giọt nước mắt tổ tông ngàn năm hãy còn nhức nhối trong đời
Cho tôi hiểu vì sao người Hà Nội, huyền thoại rồi còn rời rợi yêu thương.
Văn Miếu là của tôi
Pho sách thơm cha ông tạc để đời cho tôi hiểu vì sao người Hà Nội đốt trầm trong lúc đọc thơ.
Chùa Diên Hựu là của tôi!
Đóa sen tâm bừng nở ngát cõi người cho tôi hiểu vì sao người Hà Nội cấp gạo thuyền giặc chết khỏi tha hương.
Tháp Bút - Đài Nghiên là của tôi
Tả Thanh Thiên xao xuyến cả cõi trời, cho tôi hiểu vì sao người Hà Nội nâng cốm vòng trong những lá sen tươi.
Hồ Tây là của tôi!
Tấm gương trong mây hất tóc dỗi trời, cho tôi hiểu tình yêu người Hà Nội vì đâu mà vời vợi mênh mang.
Hồ Gươm là của tôi!
Lẵng hoa tươi thiên nhiên kết dâng người, thơm như môi con gái, mềm mại như tuổi dậy thì, liễu ven hồ chớp chớp làn mi... Đẹp đến thế sao mang tên Hoàn Kiếm? Lẵng hoa trời nền văn hiến trổ bông.
Đài liệt sĩ vô danh là của tôi
Và em là của tôi: Sự sống thiêng liêng kết bằng máu thịt người, cho tôi hiểu lẽ đời giản dị! Báu vật của đời được phép ví với em... 
Tôi là người lao động
Thế thôi! 
Nhưng quê tôi, Hà Nội!...

*.

LÊ MAI

LỜI BÌNH:

Thơ về Thăng Long - Hà Nội xưa nay có cả ngàn bài đáng đọc, nhưng

- Nhà thơ Nguyễn Khôi và nhà thơ Lê Mai (áo sẫm) -

sàng lọc ra qua vết thời gian, Nguyễn Khôi tôi chỉ thích có ba bài ở ba thời điểm lịch sử khác nhau, nhưng đều là người Hà Nội «xịn»: Bà Huyện Thanh Quan quê ở làng Nghi Tàm (khoảng 1804 - 1847), bà học rộng, được vua Minh Mạng triệu vào Huế làm cung trung giáo tập dạy học cho các cung phi, công chúa; nhà thơ Nguyễn Đình Thi (1924- 2003) quê làng Vũ Thạch (nay là phố Bà Triệu); nhà thơ Lê Mai (Lê Văn Hùng) sinh năm 1953 tại Hà Nội, thương binh chống Mỹ hạng nặng, học đại học Sư Phạm, dạy trường PTTH Nguyễn Trãi, quận Ba Đình - Hà Nội. Xét về đẳng cấp, bà Huyện Thanh Quan thuộc tầng lớp quý tộc; Nguyễn Đình Thi là quan chức văn nghệ, đứng thứ 2 (chỉ dưới ông Tố Hữu trong làng văn quốc doanh); Lê Mai là dân nghèo thứ thiệt ở Hà Thành hoa lệ như thơ anh viết «tôi là người lao động» - một cậu bé « trèo me trèo sấu » nhất quỷ nhì ma thời bao cấp và chiến tranh khốc liệt. Có lẽ cần nói rõ thêm về nhà thơ Lê Mai này, anh vào hội Nhà văn Hà Nội với tư cách nhà thơ, nhưng lại nổi danh với tiểu thuyết «Tẩu hỏa nhập ma» - 2003 về sự hư nát của ngành giáo dục và truyện ngắn «Quyền được rên» - 2008 về thân phận nhà văn Hoàng Công Khanh, nạn nhân trong vụ «Nhân văn giai phẩm»... Những tác phẩm có lẽ anh thai nghén từ khi dạy môn «Giáo dục công dân» - môn học như lời anh nói «chán hơn cơm nếp nát» mà thầy cứ phải đọc, trò cứ phải chép !?...

Nói qua về ba tác giả để ta hiểu thêm vì sao tôi thích ba bài thơ viết về Hà Nội ở ba giai đoạn lịch sử khác nhau:

Bà Huyện Thanh Quan trong «Thăng Long thành hoài cổ» với 2 câu tuyệt bút:

Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo

Nền cũ lâu đài bóng tịch dương

Một tứ thơ lưu danh thiên cổ bởi đã nói lên nỗi đoạn trường (đứt ruột) trước cảnh hoang tàn của cố đô xứ Bắc. Ngôn ngữ thơ Hán- Nôm tuyệt xảo đan quyện hồn thơ hiu hắt, cô đơn trước đổi thay phũ phàng của thời cuộc. Một nỗi buồn hoài cổ đậm tính nhân văn, nuối tiếc thời vàng son của Đại Việt (nhà Lê) cũng là sự trở về cội nguồn của dân tộc... 

«Người Hà Nội» hào hoa Nguyễn Đình Thi trong bài thơ «Đất nước» (viết từ 1948- 1955) với 7 câu mở đầu mang hồn thơ phơi phới đầy hứng khởi trước sự chuyển mình của dân tộc, đất nước với một niềm tin tất thắng như tan vào từng câu từng chữ:

Sáng mắt trong như sáng năm xưa

Gió thổi mùa thu hương cốm mới 

Tôi nhớ những ngày thu đã xa

Sáng chớm lạnh trong lòng Hà Nội

Những phố dài xao xác hơi may

Người ra đi đầu không ngoảnh lại

Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy...

3 câu đầu - một khúc hoài niệm... rồi cái hồn thơ, cái tứ lạ kết vào mấy chữ «đầu không ngoảnh lại... lá rơi đầy» thì bút lực ở đây quả là «thần cú» xuất thần, rất thơ là bịn rịn vấn vương như hồn người Hà Nội và chỉ người Hà Nội gốc mới cảm và viết ra như vậy giữa những ngày tiêu thổ kháng chiến...

Đến Lê Mai với «Hà Nội quê tôi» mở đầu anh đã khẳng định «Tôi là người lao động, thế thôi» - Anh có mẹ già nơi phố phường chật hẹp bon chen. Anh có người cha không quản phận nghèo vẫn nuôi con học hành không thua bè kém bạn... Tự bạch cũng chỉ là bình thường, nhưng đặc tả cái «quê xưa» của vua Lý Thái Tổ nơi địa thế rồng chầu hổ phục thì Lê Mai đặc tả rất khác thường:

Đất quê tôi không lũ cao nắng hạn

Chỉ chân trời trên nóc bếp cheo leo

Đó là thời của gác xép/chuồng cọp - nay là chung cư cao tầng của dân tái định cư... gắn với tuổi học trò nghèo trèo me trèo sấu và lớn lên với «Sông Hồng xoáy trong tôi dòng nước mát ».

Từ cái điểm tựa lấm lem nghèo khổ đó mà sao với Lê mai «Gió quê tôi đêm ngày vi vu nhắc»:

Giếng Ngọc là của tôi

Văn Miếu là của tôi

Chùa Diên Hựu là của tôi

Tháp Bút - đài Nghiên là của tôi

Hồ Tây là của tôi

Hồ Gươm là của tôi: Đó là là lẵng hoa thơm như môi con gái... đẹp đến thế sao mang tên Hoàn Kiếm?

Đài liệt sĩ vô danh là của tôi

Và em là của tôi: Sự sống thiêng liêng kết bằng máu thịt người, cho tôi hiểu lẽ đời giản dị! Báu vật của đời được phép ví với em... 

Của tôi, của tôi... còn bao nhiêu tinh hoa, di sản văn hóa ở đất Hà Nội ngàn năm văn hiến tác giả chưa thể kể hết trong thơ, tất tật phải là «của tôi». Ta chợt hiểu ra thâm ý nhà thơ lúc đầu tự bạch mình là người lao động bình thường, nghèo túng thật không đơn giản, bởi qua thơ anh đã hóa thân thành Nhân Dân, thành Dân Tộc cần lao. Chỉ có Nhân Dân mới là chủ nhân đích thực của mọi giá trị tốt đẹp nhất kết tinh vào văn hiến ngàn năm Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội. 

Và vì thế cái kết cũng giản dị như cuộc đời thi sĩ:

Tôi là người lao động

Thế thôi

Nhưng quê tôi, Hà Nội!

Mạch thơ ào ạt tuôn chảy đến đây kết là khá cộc lốc, hụt hẫng - chưa thể thôi được? Theo mạch thơ ấy kẻ bình thơ nhân danh những người đọc Hà Nội còn có thể cùng nhà thơ ngẫm suy và tự nhủ: Chiếu rời đô là của tôi, Hịch tướng sĩ là của tôi, Bình Ngô đại cáo là của tôi, Điện Biên Phủ trên không là của tôi... rồi phở Hà Nội là của tôi, bia hơi Hà Nội là của tôi, cafe vỉa hè là của tôi, bánh cuốn Thanh Trì là của tôi, gốm sứ Bát Tràng là của tôi của tôi... Sao bây giờ chủ nhân đích thực thì khốn khổ khốn nạn còn lũ đầy tớ thì giầu sụ, phè phỡn, xa hoa thế? Nhà thơ của Nhân Dân là vậy.

Viết đến đây Nguyễn Khôi lại nhớ tới bài thơ Liberte’ (Tự Do) của thi hào siêu thực Pháp Paul Eluard (1895- 1952) mà Lê Mai trình diễn thơ «Hà Nội quê tôi» có cái kết cấu, bố cục khá đồng điệu: 

Trên quyển vở nhà trường

Trên án viết thân cây

Trên cát, trên tuyết

Ta viết tên em

Trên sức khỏe phục hồi

Trên hiểm nguy tan biến

Trên hy vọng chẳng nhớ nhung

Ta viết tên em

Và do phép màu một tiếng

Ta làm lại cuộc đời

Ta sinh ra để biết em

Để gọi tên em (2 chữ)

TỰ DO.

Dẫu biết mọi sự liên tưởng, so sánh đều khập khiễng, nhưng ở góc độ người bình thơ Nguyễn Khôi tôi không thể không giật mình cầm bút thả chữ. Xưa nay người làm thơ rất mừng gặp được người thơ mới/cái tứ lạ, với cấu trúc độc đáo như bài «Hà Nội quê tôi» ngôn ngữ tinh luyện, câu chữ như nén chặt để rồi thoát xác thành hồn thơ cất cánh «Tấm gương trong mây hất tóc rối trời cho tôi hiểu vì đâu tình yêu người Hà Nội vời vợi mênh mang»...

Thơ Lê Mai đẹp và lạ thế đó!...

*

Phố Hàn 27/09/2016

NGUYỄN KHÔI

Địa chỉ: P12A05 nhà 17T, Hoàng Đạo Thúy, Hà Nội.

Email: khoidinhbang@gmail.com

Điện thoại: 0979556205  

.

           

  ........................................................................................

- © Tác giả giữ bản quyền.

- Cập nhật theo nguyên bản của tác giả gửi qua email ngày 27.09.2016

- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại.