 |
| (Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều - Nguồn ảnh: internet) |
HIỆN TƯỢNG THƠ NGUYỄN QUANG THIỀU
VÀ LỘ TRÌNH CÁCH TÂN
Sấm mất giọng, đỉnh núi già mất bóng
Nguyễn Quang Thiều
1. Lời mở
Trước năm 1975, những tìm kiếm để đạt tới lối
biểu đạt mới và hiệu quả mới trong tư tưởng thi ca, rất phức tạp, đến nay còn
chưa có sự khảo sát, nghiên cứu và đánh giá xác đáng, đầy đủ. Sau
năm 1975, giữa lúc đội ngũ đông đảo các nhà thơ trong nước còn mơ hồ, ngờ hoặc
về yêu cầu cách tân thơ, thì tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” của nhà thơ Nguyễn
Quang Thiều (Nxb Lao động, 1992) đã cất tiếng nói khẳng định, đặt dấu mốc quan
trọng khai mở dòng chảy thi ca cách tân trở
về sau. Tập thơ đoạt Giải thưởng Hội Nhà
văn Việt Nam năm 1993, và, nhanh chóng làm xáo trộn tư duy đời sống thơ
ca đương đại. Ánh sáng của tập thơ đã lan tỏa, tác động tích cực, sâu rộng
trong đời sống thơ ca Việt, gây hiệu ứng dây chuyền. Bắt đầu xuất hiện nhiều tác giả trẻ với những cách viết mới
lạ, nhiều khuynh hướng mới được hình thành. Hiện tượng tập thơ “Sự mất ngủ của
lửa”, ở chừng mực nào đó gợi chúng ta liên tưởng tới hiện tượng thơ Vladimir
Vladimirovich Mayakovsky của văn học Nga đầu thế kỷ XX; trường ca “Đất hoang”
(The Waste Land) của Thomas
Stearns Eliot trong văn học Mỹ những năm năm mươi thế kỷ vừa qua. Không ai có
thể phủ nhận vai trò cột mốc văn học mà những tên tuổi kể trên đã đánh dấu. Thế
hệ kế tiếp có thể viết hay hơn V. V. Mayakovsky hoặc T. S. Eliot, nhưng lịch sử
văn học mãi ghi công những tác gia mở đường, đặt nền móng cho một khuynh hướng
nghệ thuật mới.
2. “Sự mất ngủ của lửa” và cột mốc cho dòng chảy cách tân
Buổi đầu, tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” đã làm dấy
lên những ý kiến tranh luận nhiều chiều, đa dạng những thái độ khen-chê. Hai
mươi năm trôi qua cho phép chúng ta gạn đục khơi trong, nhìn nhận một cách
khách quan giá trị “Sự mất ngủ của lửa”. Với tập thơ này, Nguyễn Quang Thiều
thực sự đã làm cuộc vượt thoát ngoạn mục khi bỏ lại sau lưng những vần điệu,
thói quen, cách nhìn đơn tuyến mà ta từng thấy trong tập thơ đầu tay của ông:
“Ngôi nhà 17 tuổi” (Nxb Thanh niên, 1990).
Nhìn tổng quan về thi pháp, thơ Nguyễn Quang
Thiều trong “Sự mất ngủ của lửa” đã kiến tạo thành
công những kết cấu mới, mở ra những liên tưởng phi tuyến tính, và đặc biệt, tạo
những hình ảnh lạ lẫm, trương nở, chuyển động nhanh, khác hẳn với những quy
luật cũ.
Cái nhìn về “Sông Đáy” là một thí dụ của khác
biệt: Những con thuyền lần ra cửa biển/ Mưa rất dài ướt hết cả dòng
sông (Những con thuyền sông Đáy). Nếu những hình
ảnh con thuyền, cửa
biển, cơn mưa, dòng sông…
trong tập “Ngôi nhà 17 tuổi” vẫn là cách liên tưởng đơn tuyến, quen thuộc, ít
gây bất ngờ, thì “Sông Đáy” trong tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” đã nhảy một bước
dài: Cơn mơ vang lên tiếng cá quẫy tuột câu như một tiếng nấc/
Âm thầm vỡ trong tôi, âm thầm vỡ cuối nguồn. Ở
đây, “cơn mơ”, “tiếng cá quẫy tuột câu”, “tiếng nấc”, “tôi”, “cuối nguồn” là những hình ảnh cách biệt, xa nhau nhưng cùng cuộn trôi
theo một từ trường cảm xúc mạnh mẽ và nhất quán, tạo được hiệu ứng không gian và bật lên sức liên tưởng mạnh
mẽ: đó là cách liên tưởng đa tuyến. Thơ Nguyễn Quang Thiều thường không áp dụng
cố định những thủ pháp của các trào lưu hiện đại, như Siêu thực, Tượng trưng,
Biểu hiện,… nhưng câu thơ trên có cách liên tưởng gần với tượng trưng, tạo hiệu
ứng về hình ảnh và âm thanh rất kỳ lạ.
Tập thơ “Sự mất ngủ của lửa”, trước hết, làm bật
lên nỗi khao khát về những cuộc lên đường, được giải phóng khỏi những định chế
cũ, quan niệm cũ. Những liên tưởng bất ngờ khởi đầu cho cuộc lên đường thoát
khỏi cảm hứng và ám ảnh cũ. Cán dậm chúi xuống mặt đường - Những
nòng súng gỗ hết đạn…/ Vảy cá bám
trên áo họ lấp lánh những tấm huân chương (Trên
đại lộ); Một cơn sốt ngồi ôm một cơn sốt/ Những tiếng ho bình
đẳng vỡ làm đôi (Thời gian); Thính
cứ ném xuống đời ta không ngủ (Mười một khúc
cảm).
Tính truyện và ngôn ngữ kể gần với ngôn ngữ đời
sống cũng là nét đặc sắc trong tập thơ này. Ông viết mà như nói. Nói một cách nghệ
thuật. Kiểu tường thuật này ít xuất hiện trong thơ Việt trước đó, như: Những
người đàn bà vác dậm đi thành một hàng dọc về phía bên phải sát mép đại lộ/ Người
họ bọc kín bởi những lớp vải nâu và đen…
Trong thơ Nguyễn Quang Thiều, yếu tố tính dục và
hành trình giải phóng nó không còn là cuộc phiêu lưu, hay một giấc mơ, mà được
tác giả thể hiện táo bạo, đầy tinh thần nhân bản và thánh thiện. Nó chính là
một thực tại tâm sinh lý nhiệm mầu, nối kết các nguồn mạch của sự sống, khơi
dậy tất cả sức mạnh tiềm ẩn bên trong mỗi con người: Bầu vú em gió núi đã
thổi mát rượi (Một bài hát tình yêu của Làng
Chùa); Ta ôm nhau ngồi thở trước sao trời (Những ngôi sao)…
Trong nỗi khát khao trở về nguồn cội, với tình
yêu quê hương, nhà thơ tạo nên những thi
ảnh vừa ngẫu nhiên, vừa mang tính ám dụ: Con muốn lẩn vào khăn
áo đám ma quê/ Con muốn đắp lên cơn ho của con tàn hương thơm và ấm (Âm nhạc); Chỉ mùi khói phân trâu khô bên
đường bén lửa/ Ngăn ngắt đắng vào giấc ngủ kẻ tha phương (Tha phương). Trong “Bài hát về cố hương tôi”, thi sĩ đã hát bằng khúc ruột mình chôn dưới nắm
đất dế giun: Nó thành con giun đất…/ Bò âm thầm dưới vại nước,
bờ ao/ Bò quằn quại qua khu mồ dòng họ/ Bò qua bãi tha ma người làng chết đói/
Đất đùn lên máu chảy dòng dòng…
Từ sau tập thơ “Sự mất ngủ của lửa”, Nguyễn Quang
Thiều luôn chú tâm khai triển toàn bộ tinh thần thi pháp mà ông đã minh định.
Nếu gọi “Sự mất ngủ của lửa” là vạch xuất phát thì đến nay, nhà thơ đã để lại
sau mình những xa lộ thênh thang, thẳng băng mà ít có những khúc cua đột ngột.
Ở lộ trình này, ông đã làm phong phú, phồn tạp hơn những gì được khai mở trong
tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” bằng chính quá trình nhận diện cuộc sống và hoàn
thiện quan điểm thẩm mỹ.
3. Thời đại và nhà thơ
Bóng dáng thời đại và cách tân thi pháp là hai
vấn đề lớn và quan trọng trong suốt hành trình sáng tạo của Nguyễn Quang Thiều. Thơ
ông tỏa sáng và khuynh loát trong nhiều đề tài với những cách biểu đạt phong
phú và đa dạng. Thơ ông, dù viết về đời thường dung dị vẫn ẩn chứa tài năng/
tài hoa và sự tinh tế của một cây bút giàu nội lực. Tiêu biểu như những bài
thơ: “Tiếng cười”, “Con gái ơi”, “Bầy chó của tôi”, “Thời gian”, “Thì thào khu
vườn”, “Về những đồ vật có trên bàn viết”, “Bữa tối”… Bên cạnh đó, Nguyễn Quang
Thiều còn có nhiều bài thơ mang tính biểu tượng và khát quát cao về xã hội,
triết lý, nhân sinh, như: “Bầy kiến qua bàn tiệc”, “Dưới trăng và một bậc cửa”,
“Con bống đen đẻ trứng”, “Nhịp điệu châu thổ mới”, “Bài ca những con chim đêm”,
“Nhân chứng của một cái chết”, “Cây ánh sáng”,…
Hiện thực trong thơ Nguyễn Quang Thiều thường
được tái hiện như giấc mơ của người mệt mỏi, kiệt sức vì quá tải trong những
cơn dư chấn; là khát vọng sống của người bệnh vừa thoát khỏi cơn tai biến hiểm
nghèo. Hoặc như người vừa chợp mắt đã nhìn thấy những trải nghiệm trong đời
thực nhưng được phóng chiếu theo những cách thức khác lạ, có thể cảm nhận được
cả hơi thở nóng bỏng, sự khắc nghiệt đến kinh hoàng của đời sống trên da thịt.
Thơ Nguyễn Quang Thiều thường
bầy tỏ thái độ thẳng thắn, trực diện, nhằm lý giải một cách chính xác nhất bản
chất, chân tướng của đời sống. Hình ảnh “con chim” trong câu thơ sau đây chính
là một biến thái của đời sống, tinh thần của thế hệ ông từng trải qua những
giai đoạn lịch sử khắc nghiệt nhất: Tôi là con chim sinh đầu
hoàng hôn, cuối bình minh chưa biết hót. Cặp mỏ tấy sưng mổ những thì thầm (Bài hát). Đó đồng thời cũng là nỗi khắc khoải, khao khát
tự do, công bằng, là chân lý của mọi thế hệ. Ông đã khắc họa hình ảnh thế hệ
mình trong những câu thơ: Tôi là con chim thay lông muộn và đang
tập giọng bằng cặp mỏ mềm còn ứ đầy máu loãng…/ Đợi bài ca sinh ra từ những hạt
cơm vương trong chân cỏ dại/ Từ quả trứng buồn vừa bóc vỏ thời gian (Bài hát). Nhà thơ đang mộng du hay mê sảng? Khó ai có thể
phân định rạch ròi trạng thái của Nguyễn Quang Thiều từ những bài thơ của ông.
Song chính ở trạng thái đặc biệt này, Nguyễn Quang Thiều đã cho người đọc nhìn
thấy những góc khuất lấp/ khuất tất của đời sống thực tại.
Từ những góc tối ấy có những tiếng nói riêng biệt
và đa dạng đang cất lên, tỉnh táo xen lẫn mê dại, thô ráp đan xen với tinh tế: Không còn ai trên cánh
đồng mù mắt/ Bà tôi đâu, đòn gánh gãy đâu rồi/ Sấm mất giọng, đỉnh núi già mất
bóng/ Mất hay còn, than thở để làm chi (Văn
bản lần thứ nhất). Bài thơ “Đoản ca về
buổi tối” ghi nhận tâm thế hãi hùng của
một người khi tận mắt chứng kiến những cảnh tượng đời sống bị biến dạng, đổ vỡ:Một
góc phố một hiệu kim hoàn bị phá cửa/ Và trong quán rượu một người say đâm chết
một người say. Đó là hiện thực hay phi thực? Thật
khó mà xác định!
Bức tranh trong thơ Nguyễn Quang Thiều lúc đậm
lúc nhạt, khi rõ nét khi nhòe mờ được khắc tạc trong bóng tối sau mỗi ngày chỉ
vừa đủ hình dung và kích thích trí tưởng tượng phong phú của chúng ta: Chúng ta sống quờ
quạng trong những tháng năm bóng tối nham nhở. Nhiều hơn thành phố vùi sâu vào
đất. Những thành phố ra đi vĩnh viễn và mang theo những cây đèn. Chúng ta bới
đất và nâng những cây đèn, như nâng những thi thể ngừng thở đã lâu nhưng da
thịt vẫn còn ấm nóng (Nhân chứng của một cái
chết). Lại thấy hình ảnh những đứa trẻ trong trắng, thơ ngây hiện lên lung linh
như những giọt sương treo trên đầu gai nhọn trong khổ thơ sau: Quanh
các con tôi thế giới đang tự sát/ Hai đứa bé không hay vẫn bứt lá vườn/ Còn sót
lại sau mùa cây sưng phổi/ Bày cơn mơ lên mảnh đất cuối cùng (Con bống đen đẻ trứng).
Nhà thơ nhiều lúc đã phân thân thành kẻ khác, với
cái nhìn khách quan, tỉnh táo và lạnh lùng trước nghịch lý đáng sợ của đời sống
thực tại: Và vẫn nhìn thấy/ Cuộc làm tình ban ngày/
Của những kẻ thất nghiệp/ Trong chính công sở của họ/ Và vẫn nhìn thấy/ Nơi ngã
tư một chiếc xe tải/ Cán nát một cô gái/ Nhưng bó hoa cô cầm trên tay/ Vẫn nở
nốt bông cuối cùng/ Và vẫn nhìn thấy/ Linh hồn những người đã chết/ Xếp hàng
trước cổng trụ sở Tòa án thành phố (Nhật ký
ghi dưới gốc cây gần quảng trường). Chính trong cơn đau đớn, khốn cùng vật vã
và cả thất vọng ấy, nhà thơ là người “đi cầu tự cho tương lai của xứ sở mình”.
Đọc thơ Nguyễn Quang Thiều, bạn đọc được chứng
kiến một hiện thực đời sống với nhiều gam màu dị biệt, lạnh lùng u tối nhưng
không bi lụy, tuyệt vọng,… Nhà thơ đã sử dụng ánh sáng rất linh hoạt và đa dạng
trong những tác phẩm của mình. Ông thường thắp trên phông nền thẫm tối một vài
đốm sáng, vệt sáng nhỏ nhoi nhưng có sức lan tỏa mạnh mẽ. Đốm sáng đó có thể là
ngọn đèn hạt đỗ, vài con đóm đóm, một tia chớp… nhưng cho bạn đọc nhìn rõ con
đường và hướng đi của ông. Nhìn xa chân trời nơi bình minh hé môi
cười là bóng/ Những gót chân đích thực, những gót chân đang khuất/ Như những
vệt nước lớn bay hơi nhẹ nhõm không rên rỉ điều gì…/ Cho đến khi từ vòm miệng
nồng hôi, nhớp nháp/ Những cái lưỡi của người tìm được lối ra (Bình minh đang lên). Bằng linh cảm nhạy bén và khả năng
tiên tri của thi sĩ, Nguyễn Quang Thiều đã nhìn thấy khoảng cách từ “bóng tối” tới “ánh sáng” trong một cự ly quá gần ở đoạn thơ sau: Chúng
ta ngỡ bóng tối chứa đầy vũ trụ/ Thực ra chỉ mỏng như màng mắt người mù/ Và chỉ
cần bước thêm một bước/ Chúng ta sẽ sáng lên sau những hãi hùng (Bóng tối). “Chỉ cần bước thêm một bước”, đó là cách nghĩ,
cách gợi, một gọi mời của thi sĩ khi ranh giới giữa xấu tốt thị phi là… vô cùng
mỏng manh.
Những cuộc lên đường cũng là điểm đến trong
chuyển động thơ Nguyễn Quang Thiều. Đó là khi con tằm chui ra từ vỏ kén, là mầm
cây bật lên từ khe đá, là cơn mưa xuống ngọn đồi trơ trọc, đích đến phía chân
mây mù mịt sương mù, là sự dũng cảm nhích lên nửa bước chân, những mất mát thua
thiệt trong đời sống được đền bù: Và giờ đây trong bóng tối của tháng Chạp
đông cứng như một chiếc hàm thiếc/ Tỏa rừng rực hơi nóng những bao hạt giống/
trong tiếng nghiến kiên trì khủng khiếp của bánh xe/ đi đến cánh đồng đang chờ
quyền phép của tháng Giêng ban tặng (Quyền
phép của thời gian).
Sự “ra đi” trong thơ Nguyễn
Quang Thiều là “ánh sáng” để “Dựng lên tất cả
những cái thây của bóng tối đầm đìa”, để tái tạo hàn gắn, sắp đặt lại thế
giới... Đọc thơ ông, ta thấy tương lai tốt đẹp, ngập tràn hy vọng, thấy ấm áp,
ân cần: Người đang đến. Người đang trở về/ Con đường tinh kết.
Con đường lan tỏa. Đọc đến cuối mỗi bài thơ, bạn
đọc như vừa tự tìm được một lối rẽ, tự mình vừa đặt tay lên những nắm cửa để
giải thoát mình sang một không gian khác, một hoàn cảnh khác... Thức
dậy và rút những chân hương ra khỏi ngực mình (Nhịp
điệu châu thổ mới).
Đây cũng là trạng thái thường có khi kết thúc mỗi
cơn “mộng du” của thi sĩ Nguyễn Quang Thiều. Ở đó, thường mở ra không gian bất
tận để bạn đọc nhận ra mình đang đứng trong áp lực của những cơn gió lớn: Tôi ra sông lấy lòng
tay múc một miền nước lớn (Chiếc bình gốm).
Và, ông đã thấy Con đường và số phận dân tộc chúng ta từ một
đỉnh đồi (Bài ca những con chim đêm).
4. Thi pháp và những cách tân
Không gian thơ Nguyễn Quang Thiều luôn động
chuyển, biến hóa bất ngờ. Mỗi câu thơ, hoặc đoạn thơ chỉ là một phần nhỏ không
hoàn thiện của thi ảnh Nguyễn Quang Thiều, giống như người đi thị sát, có thể
đặt tay lên một tảng đá trong trùng trùng núi non mà không mường tượng hết được
hình thể tổng quan của nó.
Bài thơ “Dưới trăng và một bậc cửa” dẫn
ta vào một không gian hỗn độn những hình ảnh: chiếc lá non, bóng
cây, con dế mèn, bối tóc, ổ trứng, dãy số, con chó, ổ đất, v.v. Nếu chỉ chăm chú vào những chuyển động của những hình
ảnh đơn lẻ ấy, người đọc sẽ không bao giờ gặp được vẻ đẹp thơ ca trong đó, thậm
chí sẽ thấy chúng rời rạc, khô cứng và có thể không còn ý nghĩa. Cần phải chuẩn
bị một tâm thế khác, cách nhìn khác khi tiếp cận thơ Nguyễn Quang Thiều. “Dưới
trăng và một bậc cửa”, cuối cùng,
phải chăng là cơn khát tìm đến một thế giới hoàn mỹ những vẻ đẹp bất tuyệt và
đó là cảm xúc phát sinh từ một tâm thế tái sinh, tìm lại những gì đã mất đi, đã
chết.
Thơ Nguyễn Quang Thiều ít chú trọng vào những
điểm “nhói sáng” của cảm thức mà dần trải ra trong chiều dài và độ sâu của
những hình ảnh. Những đứt gãy, rời rạc, như không có liên kết, tạo ra độ giãn
cách giữa những nhóm hình ảnh được làm sáng lên trong không gian thẫm tối, tạo
độ tương phản rõ rệt.
Có vẻ như chỉ riêng thi sĩ nhìn thấy: Con bống cái chửa
hoang ngơ ngác và thường chết ngất; Hai
cánh tay tôi – hai vây cá rách tướp/ Dìu nỗi sợ chửa hoang đi tìm ổ đất buồn… Nếu không bị cuốn vào tiến trình mộng mị của hình ảnh thơ
Nguyễn Quang Thiều, người đọc khó lòng đi tới thông điệp đích thực nhà thơ muốn
gửi gắm. Ông thường ghi lại những trạng thái ám thị đặc biệt, trong đó, hình
ảnh, sự vật vừa vẫn mang chứa những đặc tính thông thường của đời sống hiện
thực, đồng thời vẫn có sức thôi miên, ám ảnh kỳ lạ: một linh hồn
cây, ổ lá mục đến vũ hội bầy bọ chó, một nồi bột bánh…
Không gian nguồn cội và quê nhà luôn da diết khắc
khoải trong thơ Nguyễn Quang Thiều ngay từ tập thơ đầu tay “Ngôi nhà 17 tuổi” đến tập thơ “Cây
ánh sáng” (Nxb Hội Nhà văn, 2009): Sông Đáy chảy vào đời tôi/
Như mẹ tôi gánh nặng rẽ vào ngõ sau mỗi buổi chiều đi làm về vất vả/ Tôi dụi
mặt vào lưng áo người đẫm mồ hôi mát một mảnh sông đêm (Sông Đáy). Hình ảnh “đôi rùa mai nâu” đã
để lại dấu ấn rất riêng biệt của một tình yêu trong sáng, thơ ngây: Sao
ta không chạy nữa, sao ta dừng lại?/ Sao ta không trườn xuống sông như đôi rùa
mai nâu (Dòng sông); hay: Ta
chạy qua bao cánh đồng, qua những mùa cỏ dại/ Hạt cỏ tươi dạt vào túi áo ướt
của em (Dòng sông).
Thơ ông càng ám ảnh hơn khi kiệm lời và được sắp
đặt trong những tổ hợp từ đậm chất Nguyễn Quang Thiều. Nếu chú tâm, ta dễ dàng
nhận ra lối mở vào không gian thơ, và cả thần thái thơ Nguyễn Quang Thiều
thường nằm ngay ở câu thơ đầu tiên trong mỗi bài, như câu: Hãy mang tôi về xa nữa (Bài hát), và: Các
con cháu tôi đến trước (Bữa tối) đã thực sự
phát lộ ý tưởng chủ đạo của bài thơ. Từ ý thức đó, nhà thơ thường chuẩn bị kỹ
tâm thế, cấu tứ cho bài thơ của mình, và cảm xúc mạnh ập đến là gõ máy/ đặt bút
xuống: Thức dậy từ cơn mơ, cả cúc áo cũng không cài hết (Dòng sông); Những ngón chân xương xẩu, móng
dài và đen toẽ ra như móng chân gà mái (Những
người đàn bà gánh nước sông); Người nắm chặt những hạt giống và
thả vào bầu trời đất nâu (Hòa âm của những
đa bào); Không còn gì cho tôi khóc sớm nay ngoài
cánh đồng rau khúc (Tôi khóc những cánh đồng
rau khúc); Tiếng súng bắn tỉa lần thứ nhất vang lên (Trong tiếng súng bắn tỉa)… Cũng chính từ những câu thơ
bỏng rát đầu tiên ấy đã cất tiếng nói từ bên trong, kích hoạt cho những phản
ứng dây chuyền tiếp theo trong cả bài thơ.
Trong thơ Nguyễn Quang Thiều, hiện thực khắc
nghiệt của đời sống thực tại và hiện thực tiên tri, tưởng tượng… được khúc xạ,
thăng hoa, hắt sáng từ cảm quan, tư biện của thi sĩ. Tất cả được hiện hữu trong
thơ ông vừa đau đớn vừa da diết, vừa chằm bặp vừa lạnh lùng. Ông luôn thổn thức
và hân hoan, đau đớn và thất vọng… trong tư thế một công dân đầy trách nhiệm: Không nhìn thấy nhà tù
nào mà mỗi ngày tôi mất đi một cỏ/ Không nghe tiếng súng nào mà ngực cỏ vỡ đêm
đêm (Gọi hồn). Nhiều lúc Nguyễn Quang Thiều
đã nhìn thấy cả những vẻ đẹp lộng lẫy, gần gũi tưởng như có thể chạm được tay
vào, nhưng như bao người cùng thế hệ, có lúc ông thấy kiệt sức như không thể
bước thêm được nữa: Kìa những cái cây lộng lẫy và kiêu hãnh
trong gió gào rít giữa đêm/ Và một kẻ đang gắng sức tìm lối đến Thiên đường
nhưng lại không ngước được mắt lên (Những
công việc của tháng Mười Một).
Bằng ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh và sắc bén, thơ Nguyễn
Quang Thiều cho chúng ta bình tĩnh thấy được cốt lõi, cả mặt trái của đời sống,
thấy được cả những khiếm khuyết, bệnh tật, và cả ung nhọt thậm sâu trong từng
cơ thể: Chúng ta săn tìm xác chết những con tôm/ trong lọ mắm/
Theo cách của chim ưng/ Chúng ta xé những chiếc bánh mì/ Bằng động tác của báo/
Chúng ta cắt dao vào ngón tay trỏ/ Nhìn xuống gầm bàn chúng ta chửi/ Chiếc giày
chân phải/ Hay tranh chỗ của chiếc giày chân trái/ […] Và lúc đó có người đứng
dậy/ Đi vào bóng tối/ Và quay nhìn lại/ Thấy mình mẩy chúng ta cắm đầy giáo/
Phóng tới từ một đấu trường khác (Bức thư đề
ngày 25 tháng 12). Cách nói và những điều được nói ấy, quả thật chưa từng xuất
hiện trong thơ Việt trước đây. Tôi dẫn tiếp một đoạn thơ của Nguyễn Quang Thiều viết về khung cảnh và nhân vật trữ tình: Anh
ngắm nhìn những ngón tay em/ gục ngã như nạn nhân trên trường bắn/ Anh ngắm
nhìn đôi môi em đầy đọa/ Một ý nghĩ nổ tung trong bản nháp/ Chiếc bút dừng mạnh
ở một điểm và tì mạnh (Bản thông cáo).
Hiện thực đời sống trong thơ Nguyễn
Quang Thiều hiện lên phức tạp và đa diện, từ mặt người, mặt ma quỷ, mặt súc
vật, mặt gỗ… Đọc thơ ông thấy cái Ác và cái Thiện luôn xung đột dữ dội, từ đó thoát
ra niềm khát khao muốn đồng hóa nhau với đủ mọi sắc thái: Một
con rắn rúc vào đám tóc anh và nằm phục cái lưỡi anh lộ ra/ nó muốn giết anh
khi đơn âm đầu tiên của anh phát nổ (Hoa
tiêu). Biểu tượng “con rắn” trong thơ Nguyễn Quang Thiều biến ảo khôn lường, lúc là “gã thợ xẻ” giả dối
trong bài thơ “Hồi tưởng tháng Bảy”, lúc là “con mồi” trong bài
thơ “Những con mồi”, hoặc “bầy chim ăn thịt” trong
“Bản tuyên ngôn của cơn mơ”…
Như đã trình bày, tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” là
bước khởi động nhưng lại chính là cột mốc quan trọng cho hành trình cách tân thơ
của nhà thơ Nguyên Quang Thiều. Những tập thơ khác tiếp nối là các chi tiết
tiếp theo để hoàn chỉnh từng phần các hạng mục giàn giáo, cột kèo, trang trí
cho lâu đài thơ của riêng Nguyễn Quang Thiều. “Nhịp điệu châu thổ mới” (Hội Văn
học nghệ thuật Hà Tây xuất bản, 1997), “Bài
ca những con chim đêm” (Nxb Hội Nhà văn, 1999), “Cây ánh sáng” (Nxb Hội Nhà văn, 2009) thực sự mở tiếp con
đường đã khai phá từ thập niên chín mươi với việc bung nở những thi ảnh khác
biệt. Đó là một cánh đồng vải liệm thơm tho, con chuột đồng cắn
môi bên bông hoa cổ tích, bình minh đang phơi tóc trong bóng tối; hay những câu thơ cứ găm vào tâm trí người đọc như một
cái “dằm gai” buốt nhức: Tôi khóc những miếng bánh nóng như một
cái lưỡi rơi vào bếp tro bụi bặm (Tôi khóc
những cánh đồng rau khúc). Hay nữa: Chàng quỳ xuống và ngước lên
cây ánh sáng vĩ đại nhất đang toả mãi tán lá ban mai khổng lồ (Cây ánh sáng). Ánh
sáng trong câu thơ chói ngời lan tỏa chan hòa nơi người đọc, gột rửa tâm hồn
người, thanh tẩy uế trọc tục lụy, đưa con người vươn tới thánh khiết.
Mặt khác, những hình ảnh quen thuộc như “nước”,
“vòm lá”, “con cá”… được bài trí và chuyển động trong một thế giới kỳ ảo, đã có
tác dụng tra vấn và kích thích mạnh mẽ trí tưởng của người đọc: Tôi
thấy nước đang chảy trong những vòm lá. Con cá tiên tri đang ăn những trái cây
chín đen./ Hãy nhìn ra sông và kìm nén cảm xúc/ Một cái cây thì thào với một
cái cây. Rồi tất cả chợt lặng im như vừa biến mất (Nhân chứng của một cái chết).
Bên mạch thơ vạm vỡ, sắc lạnh, thơ Nguyễn Quang
Thiều còn thể hiện sự tinh tế, trữ tình khi viết về thiên nhiên, con người và
những đồ vật giản dị. Bài thơ “Mười một khúc
cảm” là tổng hòa những giai điệu, phức
điệu của ông: Ta là chiếc lưới câu bị bỏ quên đau khổ/ Chỉ đợi
run lên trước đôi môi em; Em non
bấy đau trong từng sợ hãi (Những ngôi sao)…
Đọc thơ Nguyễn Quang Thiều, có khi chúng ta ngỡ
mình lạc vào một thế giới đồng dao thần thoại, ở đó mọi người sống để yêu nhau
và hiến dâng hạnh phúc.
Thế giới thơ của nhà
thơ Nguyễn Quang Thiều, từ ánh sáng, bầu
trời, cây cối, súc vật, ngọn đồi đến mọi đồ vật đơn sơ đều có linh hồn, hiển
hiện cùng nhiều thế hệ con người tồn tại phi thời gian. Tất cả như cùng đồng
hiện, thanh minh, cật vấn… trước vị “quan tòa” Nguyễn Quang Thiều. Trong thế
giới thơ ca riêng biệt ấy, nhà thơ là Chúa tể trị vì, trả lại sự công bằng, tự
do, mở một chân trời khác dưới ánh
sáng của thi ca.
Bài thơ “Linh hồn những con
bò” của Nguyễn Quang Thiều là một ví dụ. Nếu “cánh
đồng cuối cùng”, “bóng tối”, “tiếng rống”, “những chiếc ách”, “dàn kèn đồng” thuộc về hôm qua, hiện thể… thì “đám mây” trở thành
một biểu tượng của phục sinh miên viễn nhuốm màu sắc tâm linh: Giờ
chỉ còn những đám mây/ phiên bản của đàn bò/ bay trên cánh đồng/ của những con
bò khác.
Trong thơ Nguyễn Quang Thiều hay nhắc tới “bên
kia”, dẫn dụ một thế giới khác nữa kế cận, đã qua hay trong vị lai, là những
kiếp trước, chỉ riêng ông nhìn thấy: Tôi phải tới những vụ gieo
trồng của cánh đồng bên kia/ Bên kia, những lưỡi cày đang được đất dạy dỗ/ Bên
kia, những nông dân quỳ sụp nghe đất đặt tên/ Bên kia, những hạt giống được tắm
rửa và đặt vào võng cỏ (Điều thiêng).
Những hình ảnh trong khổ thơ trên không còn ở
trong phim âm bản, mà người đọc được tận mắt nhìn thấy một góc nhỏ trong ngày
phán xử Tận thế. Ở đó, “lưỡi cày” tồn tại hàng ngàn năm nghe đất đai “dạy dỗ”, “người nông
dân già” chờ đất đai đặt lại tên, “những hạt giống” được
lên ngôi chờ đợi vụ mùa khác của kỷ nguyên khác…
Bài thơ “Chuyển dịch màu đen” là đỉnh cao trong
hành trình cách tân của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, là câu chuyện thơ mang kịch
tính, xung đột, gây ấn tượng mạnh, tạo đa nghĩa... Ngôn ngữ thơ trong bài thơ
gần với ngôn ngữ đời sống, súc tích, từng chi tiết diễn tiến nhanh... Những
mảng màu sáng tối tương phản rõ rệt ngay trong từng mạch thơ. Mỗi câu thơ như nhát
bay miết mạnh, dứt khoát trên tấm toan rộng tạo ấn tượng, nhiều đoạn như nhát
búa giáng mạnh vào tâm não người đọc: Những con muỗi trộn
màu đen của chúng vào màu đen ngôi nhà để đánh cắp màu đỏ…/ Những cặp môi xiết vào nhau như thổ dân
xiết hai miếng đá. Nhà thơ dồn nén cảm xúc vào
những trạng thái đặc biệt, chú trọng tạo
hiệu ứng xung đột cao để bạn đọc cảm nhận được vẻ đẹp thơ ca trong những không
gian lạ thường: Ngôi nhà gỗ cắn môi, ổ khoá hóc chết chẹt một
khoảng tối.
Bên cạnh những mảng “màu lạnh”, nhà
thơ Nguyễn Quang Thiều có chủ ý khá tỉnh
táo đặt những hình ảnh tương phản, lúc giàu tính trữ tình như Cầu
thang gỗ đã ngủ, những răng sâu đã ngủ/ Dìu dịu trên đệm ấm, cơn ngứa thay lông. Nhiều lúc ta bắt gặp những câu thơ như ngọn đèn bất ngờ
bật sáng trong góc tối: Trong góc phòng, bầy cá vàng giấu mình
vào vùng nước tối…/ Những vòm cây đã trộn vào nhau/ Rễ trộn vào thân và lá trộn
vào quả…/ Tỉnh giấc trong khuya bởi màu trắng cơn mê/ Cố hương xoã tóc đen đi
trong gió trắng/ Cố hương vật lên như sóng/ Cố hương vùi mình như muối triệu
năm. Bài thơ trộn
lẫn giữa giấc mơ với ngổn ngang hiện thực, giữa khát vọng tự do, hòa đồng và
hóa giải những định kiến về sắc tộc, văn hóa…
Và lúc này chàng nghe thấy tiếng chân những đàn bà
xanh như nước biển bước đi như không bao giờ hết qua ngôi nhà chàng/ Và lúc này
những cái cây trên thế gian, những ngọn nến xanh khổng lồ thắp lên trên tất cả
con đường…/ Trong một ánh sáng ấy, một âm nhạc ấy, một
ngôn ngữ ấy, trong một bầu trời ấy/ Và Người đã biến chàng trở
thành một chiếc lá nhỏ không bao giờ tàn úa/ trên cành của tán lá
ban mai kỳ vĩ trong vũ trụ ngập tràn (Cây
ánh sáng). Nếu ánh sáng trong tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” là ngọn đuốc, đèn pha, thì ánh sáng trong tập thơ “Cây ánh sáng” được
hắt lên từ đường chân trời rạng đông, cho ta nhìn thấy hết vẻ đẹp trinh nguyên,
bất tận của một sớm mai tuyệt đẹp. Nó cho ta biết được một ngày mới đang đến
với bao khác biệt, nhiều bí ẩn, bất ngờ. Tập thơ “Cây ánh sáng” cho chúng ta được quyền tin yêu và hy vọng
vào những điều tốt đẹp trên thế gian này.
5. Kết luận
Hành trình thơ Nguyễn Quang Thiều khởi đi từ tập
thơ “Sự mất ngủ của lửa” đến những tập thơ về sau đã định hình một phong cách
riêng biệt. Ông đã khẳng định tài năng, bản lĩnh thi sĩ và sự dũng cảm của mình
bằng khả năng thiên bẩm, bằng kiến thức và trải nghiệm phong phú.
Thơ Nguyễn Quang Thiều không chỉ là một hiện
tượng độc sáng, mà sức lan tỏa, tầm ảnh hưởng của nó đã mở ra một giai đoạn mới
cho thơ Việt đương đại. Thơ ông cũng đã làm chao đảo một số tác giả sáng tác theo
hệ hình thi pháp cũ. Có thể họ không đổi mới được toàn triệt, nhưng cũng bắt
đầu thay đổi tư duy thẩm mỹ, áp dụng một phần những thủ pháp mới của một số
trào lưu, khuynh hướng hiện đại. Sau sự xuất hiện của thơ Nguyễn Quang Thiều,
nhiều tác giả trẻ đã khởi phát đổi mới, cách tân thi pháp. Những tác giả này dù
không ảnh hưởng trực tiếp từ thi pháp thơ Nguyễn Quang Thiều, nhưng đã tiếp nối
tinh thần đổi mới của ông cùng một số gương mặt cách tân khác để làm nên một
thế hệ mới/ khác của thơ Việt Nam Nam
*
MAI VĂN PHẤN
Địa chỉ: Số nhà 12/56 phố Cát Cụt,
Quận Lê
Chân, TP. Hải Phòng.
Email: maivanphan@gmail.com
...................................................................................................................
- Cập nhật từ email quanboyman1992@yahoo.com.vn gửi ngày 20.04.2017.
- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang blog Đặng Xuân Xuyến.
- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng
lại.
Đua nhau cách cách tân tân
Trả lờiXóaThơ như của lũ nửa đần nửa điên