 |
| (Nguồn ảnh: internet) |
HỒN THƠ TỪ ĐÂU ĐẾN -
QUÊN GỌI
HỒN THƠ
1. HỒN THƠ TỪ ĐÂU ĐẾN?
Cảm Xúc
Trong Thơ
 |
| (Tác giả Phạm Đức Nhì) |
Thơ là trò chơi của
con chữ, vần điệu và cảm xúc. Có lẽ thấy được điều đó nên Nguyễn Hưng Quốc đã
đưa ra định nghĩa “Thơ là cảm xúc đi tìm
một đồng cảm”. Khác với thơ, mục đích chính của văn là chuyển tải thông
điệp. Cũng có khi có cảm xúc nhưng thông điệp là chính, cảm xúc chỉ là sản phẩm
phụ. Với thơ, cảm xúc gần như là tất cả. Thông điệp cũng có đấy nhưng nhiều khi
chỉ là con kênh để cảm xúc có chỗ lưu chuyển.
Đọc thơ là tìm cái
cảm giác khoan khoái, thích thú tỏa ra từ bài thơ. Nếu để ý kỹ sẽ nhận ra cảm
xúc trong thơ có nhiều tầng bậc. Theo tôi, có 3 tầng bậc.
Có người sợi dây
thần kinh sướng rung lên khi gặp một chữ, một từ hay, một hình ảnh đẹp. Đó là
tầng bậc 1. Có người cũng sướng cái sướng ở tầng bậc 1 nhưng khi thấy bài thơ
nhất quán, liền lạc, thế trận kín kẽ, hiệu quả thì cảm giác sướng mạnh hơn nữa.
Đó là cảm xúc ở tầng 2.
Nếu bài thơ lại có
thêm cái hơi nóng cảm xúc tỏa ra, không phải từ các con chữ, câu thơ mà hình
như từ đâu đó giữa những hàng kẻ để những người thưởng thức thơ sành điệu cảm
nhận được và thấy vô cùng sảng khoái. Đó là cảm xúc ở tầng 3, thứ cảm xúc cao
cấp ở trong thơ. Khi cảm xúc tầng 3 lên tới đỉnh điểm đúng lúc bài
thơ kết thúc (cao trào), ta có hồn thơ.
Cho nên khả năng
thấy được, cảm được cái hồn của bài thơ là rất quan trọng, đặc biệt
với những người làm công việc bình thơ. Tại sao? Vì hồn thơ là dấu hiệu chứng
tỏ bài thơ đã đến được Bến Bờ Thi Ca, phần thưởng cao quý nhất cho công việc
làm thơ. Bài thơ chỉ có thể có hồn khi đó là tiếng lòng chân thật vì thi sĩ
viết ra nó với tâm thế của “cái tôi đích thực”. Viết được bài thơ có hồn thi sĩ
đã ban cho những người đọc bài thơ ấy một ân huệ lớn, được đối thoại với mình
(thi sĩ) bằng Tiếng Người Chân Thật và có những giây phút được trở lại làm Con
Người (viết hoa). Còn phần còn lại của nhân loại cũng là người nhưng tim đã khô
cứng bởi những quy luật, cung cách ứng xử của xã hội văn minh; họ rất hòa nhã,
lễ phép, lịch sự nhưng rất “lạnh”, đang dần dà biến thành những người máy vô
cảm.
Cách
Hành Xử Của CON NGƯỜI (Viết Hoa)
Mới đây, Larry
Nassar - một bác sĩ từng là thành viên
trong trong ban lãnh đạo đội tuyển thể dục dụng cụ (Gymnastics) Olympics Mỹ -
đã bị kết án từ 40 đến 175 năm tù vì tội lợi dụng cương vị bác sĩ của mình,
trong khoảng thời gian 2 thập kỷ, tấn công tình dục ít nhất 265 nữ bệnh nhân
trong đó có 3 con gái của ông Mark Margraves. Người cha đau khổ - trong
phiên tòa mới nhất - đã bất chấp lề
luật nghiêm ngặt của toà án - xông về hướng bị cáo Larry Nassar với tất cả sức
mạnh và sự giận dữ của mình để tấn công lão bác sĩ đốn mạt này nhưng ông đã bị
rất đông nhân viên an ninh tòa án kịp thời vật ngã và còng tay trước khi gây
hại cho lão ta.
Lòng thương con và
sự giận dữ lên tới đỉnh điểm đã khiến người cha nổi cơn điên, không nghĩ gì đến
hình phạt mà pháp luật Mỹ sẽ dành cho ông sau đó, đã “quên” cách hành xử lịch
sự, văn minh trước công đường. Lúc ấy “cái tôi đích thực” đã vùng dậy, đẩy “cái
tôi văn hóa” qua một bên để giành quyền làm chủ thân xác của ông. Mặc người đời
bàn tán sai đúng, daị khôn, tôi vẫn cho cách hành xử của người cha lúc ấy mới
thật là cách hành xử của Con Người (viết hoa) mà vì mải mê tuân theo những
nguyên tắc của nếp sống văn hóa trong xã hội văn minh, ông đã quên mất từ lâu.
Thử tưởng tượng một
lúc 3 đứa con gái xinh đẹp, mơn mởn như những đóa hoa xuân bị con quỷ dâm đãng
làm hoen ố sự trinh trắng thì có người cha nào đứng đối mặt với nó mà không căm
giận, nổi điên cho được. Khi tôi viết những dòng chữ này ông Mark Margraves đã
xuất hiện trên truyền hình xin lỗi những người hiện diện trong phiên toà (và
người Mỹ) về hành động nóng nảy, “thiếu văn hóa” của mình. Một điểm đặc biệt là
bà Chánh Án của phiên tòa đã “lờ đi” không truy cứu trách nhiệm hình sự người
cha đáng thương. Sau đó trên các phương tiện truyền thông, nhất là các trang
mạng xã hội, nhiều người còn tôn vinh ông Mark Margraves là “Anh Hùng” (Hero).
Vì Thơ
Là Tiếng Lòng Chân Thật
Với thơ cũng vậy.
Thi sĩ rất cần cái trạng thái nổi điên như người cha đau khổ kia, tạm thời giã
từ “cái tôi văn hóa” trở về với “cái tôi đích thực” để giải bày tiếng lòng chân
thật của mình với độc giả. Nguyễn Thị Hoàng Bắc trong Thơ Đến Từ Đâu (Nguyễn
Đức Tùng) đã phán rất thẳng thừng nhưng, theo tôi, rất chính xác:
“Lúc nào
tôi nói thật, nói thẳng được, nổi điên lên mà nói, nói mặc kệ thiên hạ sự, nói
cóc sợ ai, không ‘quan trên ngó xuống người ta trông vào’ thì tôi viết được mấy
lời kha khá.”
Lúc ấy lý trí sẽ
trở thành bất khiển dụng vì đã bị đẩy lùi vào một góc. Đây là điều kiện tối cần
thiết để tạo hồn thơ. Nhưng những người ý thức được sự cần thiết đó
rất ít, mà dù có ý thức được điều đó đi nữa, cái trạng thái nổi điên ấy
đâu phải cứ muốn là sẽ có, cứ gọi là sẽ đến; phải biết cách thai nghén và kiên
nhẫn đợi chờ. Vậy mà như thế vẫn chưa đủ. Kỹ thuật thơ của thi sĩ phải vươn tới
một trình độ khả dĩ chuyển tải được tứ thơ và những nét đẹp của bài thơ một
cách vững vàng để cảm xúc có thể nương theo đó phát triển thành hồn thơ. Tâm
hồn phấn khích, cao hứng hay ngay cả nổi cơn điên mà kỹ thuật thơ yếu kém thì
cảm xúc có gom được tý nào cũng theo nhưng lỗ hổng yếu kém đó mà xì ra hết.
Xin giới thiệu với
độc giả bài thơ của một cháu gái con người bạn học cùng trường hồi trung học,
tôi tình cờ đọc được khoảng hơn 10 năm trước:
ĐÙA VỚI NẮNG
Sáng nay gọi nắng
ra sân
Nắng theo em đến
khắp trần gian vui
Nhìn em ngơ ngác
nắng cười
Hôn lên đôi má hồng
tươi màu vàng
Em nhìn nắng chiếu
miên man
Bỗng dưng lòng thấy
chứa chan yêu đời.
Vâng! Hơn 10 năm
qua tôi vẫn thuộc lòng bài thơ để có dịp bàn về hồn thơ là sẽ đem ra dẫn chứng.
Cháu gái lúc ấy tuổi khoảng 15, 16 gì đó, buổi sáng ra sân chơi đùa với nắng;
nói là chơi đùa nhưng theo tứ thơ thì cháu gái chỉ đứng giữa sân phơi nắng
sáng, nhìn mình rồi ngơ ngác nhìn cảnh vật xung quanh đẹp như tranh dưới ánh
mặt trời, lòng bỗng rộn ràng vui và cảm thấy yêu đời chan chứa.
Tâm trạng của cháu
gái, dĩ nhiên, chưa đến mức “Thiên Địa Nhân quy nhất” (1) như của những thiền
sư đạt đạo nhưng rất ngây thơ, trong sáng và tươi mát vì không trĩu nặng tư ý,
tư dục như những thi sĩ đã vào đời. Cảm xúc ở tầng 3 - thứ cảm xúc có được do
thi sĩ đang ở trạng thái phấn khích, cao hứng - nhẹ nhàng lan tỏa, cho người
đọc cái cảm giác sảng khoái thật dễ thương.
Rất tiếc, cháu gái
còn non tay, bài thơ có mấy chỗ dùng từ không đúng, không hợp nên cái cảm xúc
ấy đến rồi lặng lẽ ra đi. Mấy chỗ dùng từ không đúng, không hợp là:
1/ “Nắng theo em đến khắp trần gian vui”
Em chỉ quanh quẩn
trong sân thì làm sao “Nắng theo em đến
khắp trần gian vui” được?
2/ “Hôn lên đôi má hồng tươi màu vàng”
Chữ “Hôn” hay nhưng không đúng. Chữ “Phủ” mới đúng (nhưng không hay)
3/ Từ “miên man” không hợp với tâm trạng “chứa chan yêu đời”
Kết Luận
Đọc thơ, ai cũng
thích gặp bài thơ chan chứa chất tình, hồn thơ lai láng. Mỗi thi sĩ, đều có
cách riêng của mình, réo gọi hồn thơ. Nhưng xin đừng quên kỹ thuật thơ ca -
chữ, câu, các biện pháp tu từ và thế trận chữ nghĩa – cũng rất quan trọng.
Không có nó thì dù có cao hứng, có “cái gì nhập” đi nữa cũng không thể có bài
thơ hay. Tầng 3 chỉ có thể yên tâm phát sinh và phát triển khi nền móng của nó
là tầng 1 và tầng 2 vững vàng. Nếu chuyên cần học hỏi, rèn luyện kỹ thuật thơ
ca, chú ý lắng nghe tiếng xao động trong tim mình, biết kiên nhẫn đợi chờ, thì
một lúc nào đó thật bất ngờ, hồn thơ sẽ ập đến.
----------
Chú Thích:
1/ Trời, Đất và Người hợp nhất.
2. QUÊN MỜI GỌI HỒN THƠ
Nhắc Lại
Chuyện Xưa
Cách đây mấy tháng
tôi đã có hân hạnh viết lời bình cho bài thơ Con Về Ngõ
Nhỏ của Ngọc Mai, một thi sĩ tỉnh Bắc Giang. Bài thơ Lục Bát của
chị trong sáng mượt mà, có những câu đẹp như một bức tranh:
Con về ngõ
nhỏ thoảng hương
Lối vào vẫn lát
vàng ươm nắng chiều
Theo tôi, Con
Về Ngõ Nhỏ tròn trịa, không sai sót, có thể nói là bài
thơ hay nhưng khi đọc lên vẫn không thấy cái gì đó thật đặc biệt. Nó
như một viên đá quý, không tì vết nhưng lại không có nét riêng để hấp
dẫn những tay chơi ngọc sành sõi. Nói rõ ra, Con Về Ngõ Nhỏ là bài
thơ thiếu cá tính nên không gây ấn tượng mạnh mẽ cho người
đọc. (1)
“Hoa đẹp nằm
khuất trên giàn
Em xinh đứng lẫn
trong hàng, ai hay?” (PĐN)
Sau đó, những câu
thơ Lục Bát dễ thương ấy lại rủ rê tôi vào FB để đọc
thêm thơ của chị. Cũng giống như Con Về Ngõ Nhỏ, một số bài
thơ khác của Ngọc Mai cũng có những nét đẹp chung như: ngôn ngữ bình
dị, trong sáng, hình tượng đẹp, nên thơ, tâm tình nhẹ nhàng, rất
dễ cảm, dễ thương. Nhưng tại sao thơ đẹp như vậy mà lại
thiếu cái hơi nóng cảm xúc để hấp dẫn người đọc?
Vạch Lằn
Ranh Và Cắm Cột Mốc
Sau khi viết lời
bình cho bài thơ của Ngọc Mai, tôi và chị thỉnh thoảng có trao đổi thêm về thơ qua hộp nhắn tin Facebook.
Tôi nhớ hình như có đề nghị chị mở rộng hơn nữa
về đề tài để thơ chị đa dạng, mới lạ hơn. Và
chị đã trả lời:
“Em
không to lớn vĩ đại để làm việc lớn; em chỉ muốn giữ những gì là
truyền thống, gia đình bé nhỏ của mình”.
Tôi biết
chị là người phụ nữ có tâm hồn “Chân Quê” của Nguyễn Bính - yêu
gia đình, làng xóm, quê hương, gìn giữ nếp sống đạo đức theo truyền thống
lễ giáo của cha ông. Tôi hoàn toàn tôn trọng ý muốn của chị.
Nhưng tôi tiếc cho
vườn thơ của chị, vì tôi nghĩ:
Truyền thống, gia đình, làng xóm, quê hương có
những cái hay, những nét đẹp riêng của nó. Nếu thích, chị cứ quay
về để gợi lại, sống lại những kỷ niệm khó quên, làm phong phú
hơn nữa tâm hồn mình, làm đẹp hơn nữa vườn thơ của mình. Nhưng chịkhông
nhận ra rằng suy nghĩ như thế là chị đã tự vạch lằn ranh
giới hạn óc tưởng tượng, tự cắm cột mốc giới hạn tầm nhìn.
Và việc “vạch lằn ranh, cắm cột mốc” đó đã dẫn
đến mấy hậu quả sau đây:
Vừa Viết
Vừa Run
Trên đầu bài
thơ Trái Tim Điên trên
Faceboob Ngọc Mai có viết câu -
để trong ngoặc đơn – sau đây:
(Cũng biết rằng
Ngoc Mai viết không tới, không dám đốt cháy mình. Bài này NM tập viết liều mạng
một chút).
Tôi đưa cả bài
thơ vào phần Phụ Lục để bạn đọc nếu muốn, có thể tìm hiểu
xem chị liều mạng đến mức nào. Ở đây chỉ xin trích mấy câu
tôi nghĩ là “ghê gớm” nhất:
Giờ tình mình
xác tan tác
có bình yên
Em đâu biết
Hỡi đời kia có biết
..?
...
Bia liệt sỹ khắc
tên anh xứ biệt
Bỏ ôm em
Anh ôm đất trọn đời
...
Em ..!
Trái tim điên
Rên xiết chẳng
thành lời!
Mấy câu (ý) bình
thường như thế mà đã phải “liều mạng” mới dám viết ra thì không biết
chị đã “vạch lằn ranh, cắm cột mốc” để bó hẹp “vùng hoạt động”
của thơ mình đến mức nào? Làm thơ mà “vừa viết vừa run” thì làm sao
cảm xúc có thể dâng trào, lấn át lý trí để tạo hồn thơ?
Hai Bài
Thơ Trùng Ý Tứ
Đọc lại thơ của
chị trên FB tôi gặp một bài có tựa khác nhưng ý tứ thì rất giống Con
Về Ngõ Nhỏ.
VỀ THĂM NHÀ CŨ
Vắng mẹ nắng
ngủ trong mây
Ngập bao lá
rụng ấp đầy sân rêu
Cây bòng
nhớ mẹ bóng xiêu
Cành xoan lặng đứng
hoa chiều tím rơi
Bông bưởi trắng
đến chơi vơi
Trong hương con
thấy nghẹn rời khúc ru
Mỏng xuân, dày lá
vàng thu
Trời say mộng, đâu
chim gù bình minh
Chỉ còn cây
chổi lặng thinh
Nằm queo mặc lá rữa
mình mục đau
Mẹ xưa lam lũ
đồng sâu
Cái tôm cái tép rầu
rầu niêu dưa
Sóng ngầm dưới mái
chèo khua
Trên đầu nắng ít,
gió mưa lại nhiều
....
Đời
mẹ như một cánh diều
Càng thẳng đứng,
càng gió xiêu giữa trời
Đã có Con Về Ngõ Nhỏ (Phụ Lục)
rồi mà còn viết được Về Thăm Nhà
Cũ đẹp như thế, dễ thương như thế tài thơ của
Ngọc Mai quả thật đáng nể. Cũng căn nhà ấy, khung cảnh ấy, cũng
cây chổi, cây bòng, sân nhà vắng lặng và cũng tâm trạng nhớ thương bóng
mẹ liêu xiêu, bằng ngôn ngữ thơ tượng hình, bằng kỹ thuật
thơ điêu luyện, Ngọc Mai đã quyền biến chuyển đổi ngôn ngữ, làm mới câu
thơ, tạo được bài thơ sau không giống hệt mà vẫn có cái gì đó “khang khác”
bài thơ trước. Tôi phục chị ở chỗ đó.
Nhưng “ép” cảm xúc
của mình như thế thì rất tội nghiệp cho những câu thơ và ít
nhiều đã làm giảm giá trị của cả 2 bài thơ. Theo tôi, có
lẽ khu đất “ương thơ” của chị hơi hẹp (giống thành phố Pleiku)
nên “đi dăm phút đã về chốn cũ” (2) - chị phải ương rồi
trồng 2 cây thơ vào chung một “hố”.
Cân
Nhắc Ưu Khuyết Điểm
Cái gọi là khuyết
điểm của thơ Ngọc Mai - tôi đã phải dàn trải trên 2 trang giấy
để chị và người đọc nhận thấy dễ dàng hơn - thật ra,
chỉ cần một phút bốc đồng, một lần nổi cơn điên hoặc một quãng thời gian
tĩnh lặng thả hồn đi hoang là nó tự biến mất. Còn tài thơ,
khả năng đưa cái đẹp vào thơ như chị có thể chỉ cần
viết vài hàng nhưng để thủ đắc dân chơi thơ có khi phải vật vã
cả đời người.
Mời bạn đọc nghe
tâm tình của Ngọc Mai qua 4 câu trong bài Sông Đời:
Trông gì
về phía dại khôn
Ban mai rờn mỏng,
hoàng hôn xơ dày
Mưa dài đâu vắt
kiệt mây
Trời còn bận
ngủ, vòm đầy bóng đen
Bằng 3 câu cuối của
đoạn thơ Ngọc Mai đã kéo cả những chuyển động của đất trời (ban mai,
hoàng hôn, mây mưa, bóng đêm) xuống hòa nhập với dòng Sông Đời mình để tạo
thành một bức tranh thê lương của một cảnh đời bất hạnh, theo tôi, thật tuyệt
vời.
Đáng mừng cho người
yêu thơ là vườn thơ của chị còn khá nhiều những đoạn
thơ hay như thế.
Tóm lại, Ngọc Mai
có tâm hồn nhạy cảm, kỹ thuật thơ điêu luyện, rất nhanh nhẹn quyền
biến trong sử dụng ngôn ngữ, hình tượng thơ ca. Thơ Lục Bát của
chị, nếu tuyển chọn nhũng bài thành công, có thể liệt chị vào hạng
cao thủ. Chị còn thử nghiệm thêm Thơ Mới, Thơ Mới Biến
Thể và kết quả đáng khích lệ. Theo tôi, chị đã có tất
cả điều kiện cần thiết để viết bài thơ để đời của mình.
Thơ của chị hiện tại đã có sắc hương để chị không phải thẹn
thùng khi đứng cạnh những thi sĩ khác, nhưng vẫn còn thiếu loại cảm xúc cao cấp
nhất là hồn thơ. Lý do: Chị còn cho phép lý trí điều tiết cảm xúc của mình
khi các con chữ từ ngòi bút tung mình nhảy xuống trang giấy.
Kết Luận
Trong “Con Về Ngõ Nhỏ - Bài Thơ Mới
Quen” tôi đã viết:
“Tôi chọn bình Con Về Ngõ Nhỏ vì
quý một tài thơ chưa phát huy hết sức mạnh của mình”
Hôm nay, cũng vì
quý tài thơ của chị, tôi quay lại vườn thơ dạo khắp một vòng và
có một mong ước nhỏ bé là một ngày nào đó Ngọc Mai sẽ thay đổi
nếp suy nghĩ về thơ. Bởi, là thi sĩ:
Cái khoảng
trời ở đàng sau cái lằn ranh hay cột mốc đó, có thể bây
giờ chị chưa nghĩ đến, chưa dùng đến, nhưng một ngày nào đó, một
lúc nào đó, khi ngòi bút cựa quậy mạnh hơn, chị sẽ cần đến nó. Nếu
muốn đi đến Bến Bờ Thi Ca chị nên để tâm hồn thoát cũi
sổ lồng, bay đến vùng trời tự do rộng mở, mênh mông … bất tận.
Cái vùng trời
tự do đàng sau lằn ranh và cột mốc đó không những giúp
tứ thơ sáng hơn, tươi hơn mà còn là lời mời rất khéo để hồn
thơ bước vào.
CHÚ THÍCH:
2/ Còn Chút Gì Để Nhớ, thơ Vũ Hữu Định, nhạc Phạm Duy
*
PHẠM ĐỨC NHÌ
Địa chỉ: League
City
Email: nhidpham@gmail.com
.
…………………………………………………………………………
- Cập nhật theo nguyên bản tác giả gửi qua email ngày 07.02.2018 và 17.02.2018.
- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang blog Đặng Xuân Xuyến.
- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng
lại.
PHỤ LỤC:
CON VỀ NGÕ NHỎ
Con về ngõ
nhỏ thoảng hương
lối vào vẫn lát
vàng ươm nắng chiều
đâu rồi bóng
mẹ liêu xiêu
đâu rồi dải yếm rất
nhiều gió hong
còn đâu chổi quét
lá bòng
còn đâu bông
bưởi trắng trong rụng đầy
chẳng còn hoa
khế tím cây
chẳng còn vai
mẹ hao gầy gió sương
mơ màng khói
bếp còn
vương
thoáng hơi nước vối
tỏa hương ngọt ngào
gạo khuya ai
giã đêm sao
thèm nghe tiếng
mẹ ho bào canh thâu
Trăng non (*) khóc
đẫm lá trầu
kìa như tay
mẹ chải đầu cho trăng!
&
(NGỌC MAI)
(*) Tác giả ví
mình như vầng trăng non, lúc còn bé thơ thường đứng bên giàn
trầu của mẹ mà khóc dỗi hờn để được mẹ dỗ dành và chải
đầu cho.
TRÁI TIM ĐIÊN
(Cũng biết rằng Ngoc Mai viết không
tới, không dám đốt cháy mình. Bài này NM tập viết liều mạng một chút. .... Hj
hj)
Trái tim
điên ấp mối tình xứ biệt
Khúc nhạc đầu mươn
mướt nụ xuân sang
Ủ tia
nắng ươm hồn mây ngũ sắc
Mà sóng gầm bão
tố thét tàn hoang
Tim điên viết ngàn
lời yêu thầm nhắc
Loạn nhịp hồng bóp
tím nghẹt máu tươi
Vọt thành tia loang
lổ mặt người
Ai từng điên, ai
từng đau rền rĩ..?
...
Mối tình em vượt
biên ngoài chiến lũy
Nụ hôn yêu môi
gắn đến không cùng
Biển nhỏ bé
trước vòng ôm ghì xiết
Lời yêu đầu sóng
sánh cõi thần tiên
Giờ tình mình
xác tan tác
có bình yên
Em đâu biết
Hỡi đời kia có biết
..?
...
Bia liệt
sỹ khắc tên anh xứ biệt
Bỏ ôm em
Anh ôm đất trọn đời
...
Em ..!
Trái tim điên
Rên xiết chẳng
thành lời!
&
(NGỌC MAI)
0 comments:
Đăng nhận xét