NHÀ
VĂN THẠCH LAM
NHỮNG
CÂU CHUYỆN VANG BÓNG THỜI GIAN
*
Cội rễ làm nên sức
sống bất diệt của tác phẩm văn chương là tài năng, ân tình người cầm bút. Văn
chương khơi nguồn từ trái tim sẽ đi đến những trái tim để rồi người ta nhớ mãi
không quên.
Ba mươi hai tuổi đời, chưa đầy sáu năm cầm
bút, Thạch Lam góp vào vườn hoa muôn sắc của nền văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX
những truyện ngắn mang giọng điệu riêng, chan chứa ân tình, đằm thắm yêu thương
in bóng trong tâm hồn biết bao thế hệ.
“Nhà mẹ Lê”, câu chuyện nhói lòng
Truyện Thạch Lam có sự hòa quyện của hai yếu
tố: Hiện thực và lãng mạn. Với “Nhà mẹ Lê”, chất lãng mạn dường như mất
hẳn, thay vào đó là bức tranh hiện thực cuộc đời đau nhói, xót xa. Bối cảnh của
truyện là một “phố chợ tồi tàn, hai dãy nhà lụp xụp, mái tranh xuống thấp gần
đến thềm, che nửa những cái chái nứa đã mục nát”.
Người dân phố chợ là những kẻ ngụ cư trôi dạt
đến đây, bươn chải, kiếm sống qua ngày. Thương nhất là nhà mẹ Lê, một gia đình
có người mẹ với mười một đứa con, đứa lớn nhất mới có mười bảy tuổi. Đứa bé
nhất hãy còn bế trên tay. Người đàn bà quê thấp bé nặng trĩu đôi vai gánh nặng
mưu sinh nuôi đàn con dại.
Chật vật, khó khăn, đầu tắt mặt tối từ tinh
sương làm thuê, làm mướn cũng không đủ nuôi con. Cái đói luôn rình rập người mẹ
khổ và những đứa trẻ nghèo bất kì lúc nào. Tội nghiệp, xót xa cho những kiếp
đói rách, bần hàn.
Khoảnh khắc ám ảnh nhất của câu chuyện là mùa
rét năm ấy “giá lạnh và mưa gió lầy lội”. Thương đàn con ôm chặt lấy nhau rét
run trong căn nhà ẩm ướt, tối tăm và cũng vì nhịn đói suốt buổi, người mẹ đông
con ấy đã hai lần “liều mạng” vào nhà ông Bá xin chút gạo với hi vọng đàn con
có chút gì lót dạ.
Ngán ngẩm thay, gạo nhà giàu khó xin, chó nhà
giàu độc dữ. Không xin được gạo, mẹ Lê còn bị người ta thả chó Tây cắn. Mẹ đau,
con đói và khép lại câu chuyện là mười một đứa trẻ mồ côi trong căn nhà lạnh
lẽo, âm u. Ở đó, “con Tý đang dỗ cho thằng Hy nín khóc, nói dối rằng mẹ nó đi
chợ một lát sẽ về”. Nhưng tất cả chỉ là vô vọng. Mẹ Lê chết để lại đàn con côi
cút, bơ vơ, căn nhà vắng sẽ càng thêm lạnh lẽo.
Cái chết khép lại cuộc đời người mẹ khổ,
thương con, thế nhưng tháng ngày phía trước của đàn trẻ nhỏ sẽ chông chênh nước
mắt, biết tìm ai bấu víu, nuôi nấng, chở che. Trang văn Thạch Lam khép lại,
người đọc vẫn chưa nguôi ám ảnh, thương cảm, nhói đau.
Bức tranh cuộc đời sao chua xót đắng cay. Câu
chuyện đẫm nước mắt được nhà văn kể lại bằng tấm lòng đôn hậu và trái tim chan
chứa yêu thương sẽ soi bóng thời gian. Đâu đó quanh ta vẫn thấp thoáng hình
bóng “nhà mẹ Lê” trong cuộc sống thường ngày. Cần lắm những chia sẻ, yêu thương
cho cuộc đời thêm nhiều gam màu hạnh phúc.
“Sợi tóc”, ranh giới mong manh
Có lẽ không phải ngẫu nhiên mà sinh thời,
Thạch Lam lấy “Sợi tóc” đặt tên cho tập truyện xuất bản năm
1942 của ông. Dõi theo những thiên truyện của cây bút biệt tài, người ta mến
yêu “Hai đứa trẻ”; cảm phục “Gió lạnh đầu mùa”; say mê “Dưới
bóng hoàng lan”; cảm kích với “Cô hàng xén”... Với tôi, mỗi
truyện đều có dư vị riêng, nhưng ấn tượng vẫn là “Sợi tóc” mong
manh níu giữ nhân phẩm con người. Ẩn sau câu chuyện giản dị là bề sâu triết lí
nhân sinh, có giá trị muôn đời.
Diễn biến của truyện xoay quanh hai nhân vật:
Thành sành sỏi, thạo đời, thạo các ngón ăn chơi; Bân người anh họ giàu, rất
ngốc lại keo kiệt. Một hôm, Bân rủ Thành đi cùng mua đồng hồ, sau đó họ đi ăn
nhà hàng, vào tiệm cô đầu vui chơi. Bân để quên chiếc áo gần chiếc giường chỗ
Thành, bên trong chiếc ví dày nhiều tiền, có những tờ bạc mới nguyên, Thành nảy
sinh ý định sẽ lấy cắp mấy tờ giấy bạc một trăm.
Anh ta suy tính, dự định đâu vào đấy. Nhưng
trong khoảnh khắc mong manh, Thành trả lại chiếc áo cho Bân và ra về. Truyện
chỉ có vậy, cái tài của Thạch Lam là đặt nhân vật của mình vào một tình huống
lựa chọn, đấu tranh gay cấn, ằng co. Ăn cắp hay không ăn cắp; giữ bản tính
lương thiện của con người hay đánh đổi, làm hoen mờ nhân phẩm trước sự cám dỗ
của đồng tiền. Ranh giới tốt, xấu, thiện ác mỏng mảnh như sợi tóc.
May thay, Thành vẫn giữ được lòng thiện chỉ
trong khoảnh khắc mong manh. Việc Thành đổi trả chiếc áo cho Bân, nói thêm một
câu “Anh đếm lại tiền đi” đã giữ lại bản tính Người của anh ta. Tính thiện
thắng thế trước sự cám dỗ của lòng tham. Hành động ấy khác xa với lão huyện
Hinh đểu giả, tham lam dẫm lên “Đồng hào có ma” của con mẹ nuôi tội
nghiệp mà ăn cướp một cách trắng trợn. Vậy là, đời người nhiều khi cần bước qua
ranh giới, ngược lại, có khi cần dừng lại trước ranh giới định mệnh mới mong
giữ được thiên lương, bảo tồn thiện tâm lành vững.
Sinh thời, Thạch Lam đau đáu về sứ mệnh lớn
lao của văn chương: “Đối với tôi, văn chương là một thứ khí giới thanh cao và
đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo vừa thay đổi một thế giới giả dối và tàn
ác, vừa làm cho lòng người thêm trong sạch và phong phú hơn”.
Với truyện ngắn “Sợi tóc”, nhà
văn sáng tạo nên “thứ khí giới thanh cao” làm trong sạch tâm hồn con người.
Giữa bộn bền cuộc sống, trước muôn vàn những cám dỗ, hãy tỉnh táo giữ lại phẩm
chất “Người trong mỗi con Người”. Vậy nên, câu chuyện nhỏ mà nhắn gửi một bài
học lớn không chỉ cho tôi, cho bạn mà còn cho tất cả những người chân chính
trong cõi nhân sinh.
“Hai đứa trẻ”, hiện thực và ước mơ
Sáng tác của Thạch Lam có truyện nghiêng về
phía lãng mạn với những xúc cảm mong manh, mơ hồ: Nắng trong vườn, Dưới
bóng hoàng lan… Có truyện nghiêng nhiều về cái gốc hiện thực: Nhà
mẹ Lê; Một đời người; Tối ba mươi… Giữa lằn ranh ấy, truyện Hai
đứa trẻ đã dung hòa được cả hai yếu tố. Sức hấp dẫn của truyện được
thể hiện bởi sự hòa quyện giữa hiện thực và lãng mạn trữ tình. Trong bóng tối
cuộc đời đè xuống, ước mơ khao khát vẫn nhen lên cho dù nhỏ bé mong manh.
Không hiểu sao mỗi lần đọc truyện, tôi luôn
ám ảnh với hai chi tiết: Mở đầu “Liên ngồi lặng yên bên mấy quả thuốc sơn đen;
đôi mắt chị bóng tối ngập đầy dần”; và khi câu chuyện khép lại “Nhưng Liên
không nghĩ được lâu, mắt chị nặng dần, rồi sau Liên ngập vào giấc ngủ yên tĩnh,
cũng yên tĩnh như đêm ở trong phố, tịch mịch và đầy bóng tối”.
Vậy là, xuyên suốt cả câu chuyện là bóng tối
bao trùm không gian phố huyện, ôm trọn những cảnh đời nghèo khổ, chìm nghỉm
trong lay lắt đáng thương. Ngòi bút của Thạch Lam vẽ nên bức tranh đời buồn
thiu về cảnh chợ tàn và những kiếp người tàn quẩn quanh, chìm khuất trong bóng
tối. Lần dở từng trang sách, bức tranh hiện thực ấy dần hiện lên ám ảnh, khôn
nguôi.
Cảnh chợ tàn nơi phố huyện buồn đến nao lòng.
Đọc mấy câu văn Thạch Lam tả cảnh chợ vãn, lòng buồn lại buồn hơn: “Chợ họp
giữa phố vãn từ lâu. Người về hết và tiếng ồn ào cũng mất. Trên đất chỉ còn rác
rưởi, vỏ bưởi, vỏ thị, lá nhãn và lá mía”. Vẻ vẹn ba câu văn, người ta thấu tỏ
cái thưa vắng, xác xơ của cảnh chợ tàn.
Đâu còn cảnh nhộn nhịp kẻ bán người mua? Âm
thanh ồn ào trở nên xa xỉ. Ẩn hiện sau lời văn là tiếng thở dài, tiếc nuối ngậm
ngùi cho dù chỉ là một chút ồn ào khe khẽ. Cảnh chợ tàn mang đến cho người đọc
những nghĩ suy về cuộc sống đói nghèo, túng thiếu nơi phố huyện ngày nào.
Cảnh chợ tàn buồn vắng, nghĩ về những kiếp
người tàn chao ôi ám ảnh, xót xa. Ngòi bút nhà văn tựa như ống kính máy quay
phim chộp lại những cảnh đời, những kiếp người tội nghiệp, đáng thương nhọc
nhằn gánh nặng mưu sinh. Mấy đứa trẻ nghèo nhặt nhạnh thanh nứa, thanh tre hay
bất cứ cái gì có thể dùng được của các người bán hàng để lại.
Mẹ con chị Tí ngày mò cua bắt tép, tối dọn
hàng nước mà ế ấm chẳng mấy ai mua, lay lắt như ngọn đèn hoa kì giữa mênh mông
bóng tối. Chị em Liên trông coi gian hàng tạp hóa nhỏ xíu, buôn bán cả ngày mà
có ăn thua gì. Bà cụ Thi ngửa cổ uống cút rượu ti cạn sạch đi lần vào bóng tối,
trông thật xót xa.
Chiều tàn chóng qua, màn đêm buông xuống,
“đường phố và các ngõ con chứa đầy bóng tối”, góp thêm vào bức tranh đời là bác
Siêu với gánh phở xa xỉ, nhiều tiền nên ế ấm, không ai mua được. Vợ chồng bác
xẩm với tiếng đàn bầu não nề cùng thằng nhỏ lê la ngoài manh chiếu không khỏi
xót xa. Tất cả những mảnh đời, những kiếp người đều chung nhau một chữ nghèo,
cuộc sống của họ mòn mỏi, quẩn quanh, buồn tẻ nơi phố huyện chứa đầy bóng tối.
Thực tại tối tăm, tương lai rất đỗi xa vời.
Viết về những kiếp người tàn, Thạch Lam gửi gắm niềm thương và cả những niềm
đau cho số phận người dân lao động nghèo khổ nơi phố huyện nghèo trước cách
mạng. Ngòi bút hiện thực giúp nhà văn tái hiện bức tranh cuộc đời ám ảnh, xót
đau. Vậy nên, truyện Thạch Lam lãng mạn, trữ tình mà vẫn trên cái gốc là hiện
thực cuộc đời muôn nghìn cay đắng nhọc nhằn.
Đọc “Hai đứa trẻ”, hình như
có một câu Thạch Lam thổ lộ ước mong của những kiếp người tàn giữa bóng tối
cuộc đời: “Chừng ấy người trong bóng tối mong đợi một cái gì tươi sáng cho sự
sống nghèo khổ hàng ngày của họ”. Tấm lòng đôn hậu của người cầm bút đã tìm
thấy đốm sáng quý báu tỏa ra từ tâm hồn người nghèo khổ. Ước mơ thay đổi cuộc sống
cho dù ước mơ ấy mong manh, mơ hồ và chưa thật rõ nét.
Chỉ biết rằng, họ muốn vượt thoát khỏi cuộc
sống buồn chán, lay lắt hàng ngày. Khát khao chút gì đó tươi mới, sôi động, rực
rỡ hơn. Khoảnh khắc háo hức chờ đợi chuyến tàu đêm đi qua của chị em Liên, có
lẽ được coi là khoảnh khắc ước mơ. Nếu thiếu cảnh đợi tàu, chắc hẳn sức cuốn
hút của văn phẩm sẽ nhạt đi không ít. Câu chuyện sẽ khép lại mà không có nhiều
điều để nói, để bàn.
Thế nên truyện ngắn “Hai đứa trẻ” của
Thạch Lam dài hơn sáu trang sách, cảnh đợi tàu chỉ vẻn vẹn khoảng một trang
nhưng giả sử nếu thiếu đi giây phút đó câu chuyện sẽ vơi đi nhiều ý nghĩa. Đợi
tàu là khoảnh khắc hệ trọng bậc nhất trong ngày buồn lê thê với người dân phố
huyện, nhất là với chị em Liên và An.
Nhà văn đã rất kì công trong miêu tả sự xuất
hiện của đoàn tàu. Khởi đầu là ánh sáng của đèn ghi, rồi tiếng còi xe lửa ở đâu
vang lại, rồi đoàn tàu rầm rộ đi tới, các toa đèn sáng trưng, tiếng ồn ào của
hành khách… Tất cả chỉ trong một khoảnh khắc nhưng lại được nhà văn miêu tả
trong sự chờ đợi háo hức, sự hân hoan vui mừng và cả sự hụt hẫng tiếc nuối của
chị em Liên và An.
Con tàu là hình ảnh của quá khứ tuổi thơ tươi
đẹp, hạnh phúc. Đợi tàu để được nhìn, được mơ tưởng, để nuôi dưỡng kỉ niệm đẹp.
Đợi tàu để dõi theo và cũng để mơ tưởng về một thế giới khác hẳn, cái thế giới
tràn ngập ánh sáng, âm thanh, cái thế giới của ngày mai vui tươi, sôi động hơn.
Đối với chị em Liên, việc đợi tàu là cách để
giải tỏa nỗi buồn. Viết về cảnh đợi tàu của chị em Liên, Thạch Lam bộc lộ miền
đồng cảm xót thương đến vô hạn và quan trọng hơn, ông trân trọng nâng niu ước
mơ khát vọng đổi đời của những con người sống trong bóng tối vẫn luôn khát khao
hướng đến ánh sáng.
Cuộc sống cực khổ, tăm tối đến đâu nhưng khi
người ta còn biết hi vọng, biết ước mơ thì vẫn còn rất đáng mến, đáng trọng
xiết bao. Vậy nên, hãy nâng niu, trân trọng ước mơ cho dù nhỏ bé, mong manh xa
vời của kiếp người tội nghiệp đáng thương. Trang văn khép lại còn mở ra bao suy
tư trong tâm trí người đọc.
“Hai đứa trẻ” chắc hẳn là truyện ngắn in bóng đậm nét
nhất phong cách văn chương Thạch Lam, truyện như một bài thơ trữ tình đầy xót
thương. Ngòi bút tinh tế của nhà văn đã đi sâu khám phá diễn biến tâm lí nhân
vật với những xúc cảm tinh tế, mong manh.
Đằm sâu hiện thực mà lại bay bổng lãng mạn.
Hiện thực đè xuống những phận người, ước mơ lãng mạn lại nâng cánh họ bay lên
để hi vọng khát khao. Song khép lại hiện thực vẫn bủa vây, bóng tối vẫn trùm
lấy mọi cảnh đời nghèo khổ, lắt lay. Mỗi trang viết đều nặng trĩu ân tình của
người cầm bút tinh tế, đôn hậu, đằm thắm yêu thương.
Thước đo giá trị cuộc đời đâu phải ở chỗ dài
hay ngắn, ba mươi hai tuổi đời, Thạch Lam mất khi tài năng văn chương đang vươn
tới độ chín. Tiếc nuối cho văn đàn dân tộc. Song, với tài năng truyện ngắn biệt
tài, văn phẩm của ông vang mãi thời gian.
Đọc truyện Thạch Lam, người ta cảm thương,
xót xa cho mẹ Lê chết đau, chết khổ vì con; quý trọng Thành biết dừng lại đúng
lúc để không đánh mất lương tri; nâng niu ước vọng đổi đời, khát khao tìm đến
cuộc sống tươi mới của người dân nghèo trong “Hai đứa trẻ”.
Những câu truyện xúc động, ám ảnh kết tinh
tài năng, ân tình người nghệ sĩ. Giữa bộn bề cuộc sống hôm nay, những truyện
ngắn mang dư vị riêng của nhà văn gắn bó nặng sâu với mảnh đất Cẩm Giàng – Hải
Dương vẫn nuôi dưỡng bồi đắp tâm hồn, hướng người ta đến những điều tốt đẹp.
Mời
nhấp chuột đọc thêm:
- Các bài viết về
Kiến thức cuộc sống0
- Các bài viết về
Chuyện làng văn0
Mời nghe Đặng Xuân Xuyến đọc bài thơ CUỒNG YÊU:
Ngô Thanh Tuấn giới thiệu
Tác giả: Nguyễn
Văn Luyện Nguồn: Giáo dục & Thời đại
Ảnh minh họa sưu tầm từ nguồn: internet
Bài viết là quan điểm riêng của các tác giả.
0 comments:
Đăng nhận xét