THƠ TÌNH TẾ
HANH, ĐỌC LẠI
*
(Tác giả Ngô Văn Giá)
Trong
suốt dọc đường thơ của mình, nhà thơ Tế Hanh để lại tổng cộng 15 tập thơ (trong
đó có tập cuối cùng chưa in thành tập riêng, nhưng đã kịp đưa vào Tuyển tập Tế
Hanh, Nhà xuất bản Văn học, 1987). Tuyển tập thông thường được hiểu là một tập
hợp các tác phẩm tiêu biểu của một nhà văn nào đó do một (hoặc một nhóm) người
làm công việc tuyển chọn theo quan điểm nhất định.
Về
sự nghiệp thơ của nhà thơ Tế Hanh cả trên cấp độ tổng quát và cấp độ bộ phận đã
có khá nhiều bài tiểu luận nghiên cứu, phê bình, ghi nhận những đặc sắc và đóng
góp của nhà thơ vào nền thơ Việt Nam hiện đại.
Riêng
tôi cho rằng, xét trên đại lượng lớn, tầm vóc sự nghiệp của nhà thơ xứ núi Ấn
sông Trà này chưa thể gọi là thật lớn, nhất là khi so với các nhà thơ cùng thế
hệ.
Tuy
nhiên, rất lạ, trong một kích cỡ tưởng chừng khiêm tốn ấy, ở một góc/mảng nào
đó nhà thơ lại có những tiếng nói xuất sắc, đến mức không thua kém với bất cứ
nhà thơ nào: tôi muốn nói tới mảng thơ tình của Tế Hanh. Có nhiều người khẳng
định, nếu chọn một tuyển thơ tình tinh hoa thơ Việt Nam hiện đại thế kỷ 20 theo
một tiêu chuẩn mỹ học khắt khe nhất, không thể không chọn thơ Tế Hanh.
Tôi
ngồi tỉ mẩn làm công việc thống kê trong Tuyển tập Tế Hanh (đã dẫn trên kia),
để có được số lượng bài thơ tình tổng cộng 35/258 (không kể các bài viết cho
thiếu nhi). Với con số này, có thể tách ra đủ để có một tập thơ tình Tế Hanh
xinh xắn và chất lượng.
Nếu
ai từng đọc thơ Tế Hanh có hệ thống, sẽ thấy một motif chủ đạo, có tính xuyên
suốt, quán xuyến toàn bộ thi cảm nhà thơ, đó là nỗi cách xa. Sự xa cách này như
một ám ảnh, phát tán ra khắp các chủ đề như làng quê, chiến đấu, xây dựng, tình
bạn, tình yêu lứa đôi gắn liền với các không gian: làng - muôn phương, Nam -
Bắc, trong nước - ngoài nước, ở đây - nơi xa…Và thật lạ, chỉ khi nào, mỗi câu
thơ/ bài thơ gắn với motif chia xa này mới có thể trở nên xuất sắc.
Điều
này có thể giải thích được phần nào, căn cứ vào tiểu sử của nhà thơ. Ngay từ
thuở hoa niên, nhà thơ đã ra theo học ở Huế (1936), năm 1943 ra Hà Nội học
trường Luật, sau rồi bỏ học trở lại Huế cho đến năm 1945 tham gia tổ chức Văn
hóa cứu quốc; sau đó suốt 9 năm ròng tham gia kháng chiến khắp miền Trung Nam
Bộ; 1954 tập kết ra Bắc, và đến sau 1975 mới được trở lại thăm quê…Như vậy,
ngay từ lúc 15 tuổi, chàng thiếu niên đã phải sống trong xa cách với gia đình,
quê hương; và cuộc xa cách ấy kéo dài cho đến hết đời.
Tuy
nhiên, việc phải sống xa nhà xa quê từ tuổi hoa niên như nhà thơ Tế Hanh thì
không ít người cũng từng trải, và cũng đều ít nhiều có cảm xúc ngậm ngùi. Nhưng
khác với họ, chỉ có ở Tế Hanh, nỗi cách xa, chia ly, tiễn biệt với các biến thể
của nó mới chụm lại, tập trung và kết tinh sâu đậm trong hồn thơ này. Chỉ có ở
Tế Hanh, cách xa mới trở thành một ám ảnh, mới trở thành nguồn cảm hứng thi ca
một cách thường trực trong sáng tạo thơ của ông. Điều này có thể giải thích
thêm bằng một điều phi luận lý rằng do cái tâm thể, cái tông tạng của nhà thơ
mà thành vậy. Hay cũng có thể do sự “đày ải” bí ẩn và không kém phần kỳ diệu
của con Tạo đối với bản mệnh thi sĩ đã bắt Tế Hanh suốt đời sống cùng với những
cách xa?
Và
như vậy, những bài thơ tình của ông cũng bị phủ trong từ trường đó, cũng toàn
những cách xa, tiễn biệt, ngóng trông...
Trong
tình yêu lứa đôi, có một dấu chỉ để xác nhận tình yêu đúng là tình yêu, không
gì khác hơn là nỗi nhớ. Nhớ chính là yêu. Còn nhớ là còn yêu. Hết nhớ tất hết
yêu. Nhạt phai nhớ cũng là lúc tình yêu phai nhạt. Nỗi nhớ trong tình yêu như
là năng lượng, là máu, là nguồn sống nuôi dưỡng tình yêu vậy.
Thơ
Tế Hanh biểu đạt một nỗi nhớ trong tình yêu khá sâu, đa dạng. Có khi là những
chiêm bao, những giấc mơ, những mơ về; và nhiều khi là nỗi nhớ trực tiếp, cụ
thể, hiện sinh trong từng giây phút sống.
Ngay
từ tháng 5-1956, nghĩa là mới sau chưa đầy một năm nhà thơ tập kết ra Bắc, sống
trong nỗi cách xa, nhà thơ đã có bài thơ “Chiêm bao” xuất sắc: “Chiêm
bao bừng tỉnh thức/ Biết là em đã xa/ Trên tường một tia nắng/ Biết là đêm đã
qua”. Bài thơ có ba khổ, chỉ khổ thơ đầu mới làm nên hồn vía và vẻ đẹp của
bài thơ này; chỉ cần khổ thơ này thôi đã hội đủ trọn vẹn cả chiều sâu tâm tình
và nỗi nhớ của chủ thể trữ tình; cũng chỉ 4 câu này thôi đã đủ đứng thành một
bài thơ độc lập. Cái “tia sáng” trên tường ấy đã như một tín hiệu lấp lánh để
nói về một tình yêu sâu nặng của đôi người trẻ tuổi ấy.
Khi
đang ở Hàng Châu, sống trong nỗi nhớ dào dạt, người thơ nhìn mùa thu Hàng Châu
bằng một cái nhìn của người đang yêu, rất đỗi tình tứ: “Mùa thu đã đi qua còn gửi lại/ Một ít vàng trong nắng trong cây/ Một ít
buồn trong gió trong mây/ Một ít vui trên môi người thiếu nữ…”, theo đó
thấy: “Lá phong đỏ như tình yêu rực cháy/
Hoa cúc vàng như nỗi nhớ day dưa” (Bài thơ tình ở Hàng Châu). Đừng ai nghĩ
đó là những câu thơ phong cảnh. Không, nó chỉ là phong cảnh bề ngoài. Còn bên
trong là ăm ắp nỗi nhớ của lòng trai đang yêu. Đó là những câu thơ thuộc về thơ
tình. Có phải cũng chỉ viết trong xa cách mới có được những câu thơ trác tuyệt
như thế?
Như
trên đã nói, nhiều bài thơ được cất lên khi chủ thể trữ tình sống trong nỗi nhớ
do những cách xa. Có lẽ những người từng đọc thơ Tế Hanh khó có thể quên được
hai bài thơ xuất sắc thuộc dạng này: Bão, Hà Nội vắng em. Trường hợp thứ nhất
đã làm tốn giấy mực không ít của những người yêu thơ. Bài thơ khởi lên từ một
cái tứ rất chặt: cơn bão thiên nhiên và cơn bão lòng; trong cơn bão thiên nhiên
đôi người còn bên nhau, chăm sóc nhau; sau đấy cơn bão tạnh, tưởng bình yên,
nhưng cơn bão của nhớ nhung ập đến do đôi người phải chia xa: “Và cơn bão lòng anh thổi mãi”. Bài thơ
sống động trong từng hình ảnh, ngôn từ, kiệm lời mà “thổi mãi” vào lòng bạn đọc
từ bấy đến nay, không dứt…Trường hợp thứ hai, nỗi nhớ êm ả, hiền lành hơn,
nhưng cũng không kém phần sâu sắc, “dây
dưa”: “Anh theo các phố đó đây/ Thêm
yêu Hà Nội vắng đầy cả em”. Một cách nói thoạt đọc tưởng rất đỗi mộc mạc,
thật thà; hóa ra không phải, “vắng đầy cả
em” là một sáng tạo đột xuất, có tính lạ hóa, khiến câu thơ gây ấn tượng,
khía vào ký ức người đọc. Bài thơ chọn lối thơ lục bát, nhịp nhàng, nhuần nhị
suốt bài, bỗng câu cuối đột ngột, gây sửng sốt, biểu đạt một cảm xúc yêu nặng
và đầy.
Nếu
chỉ được chọn một bài thơ tình xuất sắc nhất của Tế Hanh làm đại diện, có lẽ
rất dễ xảy ra xung đột khi phải chọn một trong hai bài này.
Ngoài
những cảm xúc có tính chất trực tiếp, bộc phát trước một cảnh huống nào đó, đôi
lần Tế Hanh cũng hướng vào suy tưởng, mặc dù đây không phải là thế mạnh của
ông. Loại thơ này có thể vẫn xuất phát từ tình thế thực tại, tuy nhiên không
dừng ở đó, mà chỉ lấy đó làm nguyên cớ, vượt lên để biểu đạt những ý niệm, ý
tưởng có tính phổ quát. Cái hay của dạng thơ này chỉ có thể đạt được khi có sự
hòa trộn nhuần nhuyễn, tới độ tự nhiên của những ý tưởng khái quát và những
hình ảnh, chi tiết trực quan. Dưới đây là một thành công đột xuất của nhà thơ:
“Em gần gũi, em xa xôi
Sao em như thể chân trời trước anh?
Đưa tay tưởng với được tình
Bước đi tới mãi mà mình vẫn xa”
(Em
gần gũi em xa xôi)
Hình
ảnh “chân trời”, một hình dung về người con gái mà mình hướng tới; chân trời thì
vừa hấp dẫn, mời gọi, vừa vô định, xa xăm…Động từ “với” có tính tình thái, chỉ
một ý chí, chạy theo, rượt đuổi, chấp chới, như có như không, nhờ vậy, câu thơ
có hình hài, sống động. Thì ra, tình yêu đơn phương muôn đời vẫn thế, vừa mê
đắm, vừa vô vọng, tuyệt vọng. Cũng là một nỗi khổ của giống người.
Quan
sát khu vực thơ tình trong nền thơ hiện đại (một cách nói mang tính ước lệ nhằm
chỉ quãng từ sau 1945 đến những năm 80 của thế kỷ 20), thấy có hai ngã rẽ: thứ
nhất, thơ tình có sự kết hợp giữa tình riêng và tình chung, tình đôi lứa với
tình cộng đồng, Tổ quốc; và thứ hai, thơ tình được là thơ tình đúng nghĩa. Hầu
hết các nhà thơ của một thời văn học cách mạng ở phía Bắc đều có cả hai dạng
thơ này. Nếu chỉ làm thơ tình như là thơ tình, rất dễ bị quy là chủ nghĩa cá
nhân tiểu tư sản. Cho nên, để tồn tại được, các nhà thơ phải hợp thức hóa bằng
cách ở một số bài thơ tình có chêm xen vào tình cách mạng, tình kháng chiến;
còn một số đứng riêng, độc lập để trở thành thơ tình thuần khiết. Từ Xuân Diệu,
Huy Cận, Chế Lan Viên, cho đến Quang Dũng, Nguyễn Đình Thi… rất nhiều, trong đó
có Tế Hanh đều đi theo cách thức này. Tuy nhiên, vẫn cứ cần ghi nhận ở dạng thơ
tình có sự chung sống giữa tình riêng và tình chung thì có lẽ không phải tất cả
là đều kết quả của một “chiến lược diễn ngôn”, mà cũng có khi là kết quả của
một tình cảm và niềm tin chân thành, bởi khung diễn ngôn thời đại đã chi phối,
quy định nên như vậy. Trong khổ thơ “Ban
ngày công tác bận/ Ban đêm dành nhớ em/ Ban ngày ở miền Bắc/ Ở miền Nam ban đêm”
(Chiêm bao), chỉ một từ “công tác” thôi đã là một tín hiệu ngôn ngữ cho thấy cả
một diện mạo xã hội thời chiến lúc bấy giờ. Bài thơ có được sự thành thật của
một người trai-cán bộ. Từ “công tác” này còn thấy trở lại một lần nữa trong
Vườn xưa, một bài thơ tình cũng khá đặc sắc của Tế Hanh.
Cho
đến bây giờ, tôi hoàn toàn có thể khẳng định rằng trong số những bài thơ thành
công nhất của Tế Hanh, thì phần lớn thuộc thơ tình. Nói ra điều này, có thể ai
đó không hài lòng, thậm chí dễ quy kết. Nhưng ở mảng thơ ngoài thơ tình, những
bài thơ thuộc đẳng cấp Quê hương,
Lời con đường quê, Những ngày nghỉ học (trước 1945), Liễu, Nhớ con sông quê hương, Vườn
xưa, Nông trường cà phê,
Đến Mộc Châu, Kinh nghiệm làm thơ 1, 2 (sau 1954)
chiếm số lượng hơi khiêm tốn, ít hơn những bài thành công ở mảng thơ tình.
Tôi
vẫn cứ cả quyết rằng, phần thành công nhất trong sự nghiệp của nhà thơ Tế Hanh
thuộc về mảng thơ tình. Không thế, làm sao có được nhiều bài thơ tình xuất sắc
đến vậy. Không thế, làm sao có được những câu thơ tình xuất chúng: “Chắc gì mắt em như lá liễu/ Đã cắt lòng anh
một nét dao” (Liễu); “Anh yêu em như
người vào bữa tiệc/ Uống cốc rượu đầy không nghĩ đến khi tan” (Anh yêu
em)…Nhờ thế, hồn thơ Tế Hanh mãi thuộc về tuổi trẻ, thuộc về những giá trị nhân
bản phổ quát.
*
Hà Nội, ngày 22/5/2021
NGÔ VĂN GIÁ
(Bút danh khác: Văn Giá, Chung Sơn, Thuần Vũ)
Địa chỉ: Khoa Viết Văn, Đại học Văn Hóa
103 Đê La Thành, Đống Đa, Hà Nội.
…………………………………………………………………………
- Cập nhật từ messenger facebook Vũ Thị Hương Mai
ngày 22.07.2021.
- Ảnh dùng minh họa cho bài viết được sưu tầm từ
nguồn: internet.
- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng
Xuân Xuyến.
- Vui lòng ghi rõ
nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại.
.
0 comments:
Đăng nhận xét