‘THỜI
CỦA THÁNH THẦN’
QUA
CÁI NHÌN PHẢN BIỆN XÃ HỘI
* 
(Tác giả Đặng Văn Sinh)
Vậy
là "Thời của thánh thần" vừa kịp "oe oe" mấy tiếng đã ngay
lập tức chết yểu. Cuốn tiểu thuyết dầy 648 trang bị khai tử trong sự im lặng, với
lý do rất đơn giản: vi phạm Luật xuất bản. Lệnh cấm được ban hành khá
kịp thời nhưng chắc chắn số sách thu hồi chẳng đáng là bao so với số đã đến tay
bạn đọc. Điều đáng quan tâm là ở chỗ, chính "lệnh cấm" ấy lại là một
cú "đề pa" ngoạn mục cho các "đồng chí" đầu nậu nhanh tay
"xuất xưởng" vài vạn cuốn, tuy in ấn nhòe nhoẹt nhưng cũng đầy đủ các
tiêu chí cơ bản của một ấn phẩm, kịp thời đáp ứng nhu cầu bức xúc của tầng lớp
trí thức vốn khát khao một nền văn học sáng tạo nhưng hàng ngày vẫn cứ bị
"xài" của giả bởi công nghệ lăng xê thượng thặng của các nhà phê bình
"đáng kính" nhưng cũng rất "đáng kinh" như lời nhà văn Phạm
Lưu Vũ nhận xét.
Một
ông bạn làm nghề đạp xích lô chở vật liệu xây dựng, vốn là chuyên gia ngành
thủy lực, từng du học ở cộng hòa Czech, sau khi đọc xong "Thời của thánh
thần", chép miệng bảo với tôi: "cuốn sách này mà ở Trung Quốc, Đài
Loan hay Singapore thì tác giả ăn đủ, và số lượng in ít ra cũng phải mười vạn
cuốn. Nhưng ở Việt Nam thì tác giả trắng tay, không bị tù là phúc bảy mươi đời,
chỉ béo bọn in lậu. Thật là một nghịch lý ". Ông nói không sai, nhưng
nếu xét đến cùng, sự kiện tiểu thuyết "Thời của thánh thần" bị
"nhập kho", cũng chẳng mấy ảnh hưởng đến nhịp sống bình thường của
bàn dân thiên hạ, bởi đã từ lâu, cộng đồng người nghèo đã gần như vô cảm với đủ
các loại văn chương, giá bị đội lên cao ngất ngưởng vốn chỉ để làm giầu cho các
đại gia. Với hơn bảy chục phần trăm nông dân, sách là một cái gì đó quá xa xỉ
với khả năng thu nhập.
"Thời
của thánh thần" là bi kịch của một gia đình thông qua tấn đại bi kịch của
dân tộc, trong một thời kỳ lịch sử biến động dữ dội. Tất nhiên không thể phủ
nhận tính luận đề khá rõ của tác phẩm nhưng nó lại được diễn đạt dưới hình thức
sử thi mà điểm nhấn là những sự kiện quan trọng, được tái hiện bằng ngôn ngữ
văn chương cổ điển cùng với lớp nhân vật khá điển hình trong suốt mấy chục năm,
làm nên diện mạo khác thường của dân tộc Việt với cộng đồng nhân loại.
"Thời
của thánh thần", thực chất là là loại văn chương truy tìm nguồn gốc
của những sự bất cập, bởi các sự kiện lịch sử tác động đến số phận dân tộc, cái
sự vinh nhục của đất nước cũng như hệ quả của nền chính trị được thực thi hơn
sáu mươi năm qua, không cần đào bới quá khứ cũng có thể cảm nhận khá chính
xác. Vấn đề là nguyên nhân sâu xa của nó. Không hiếm trường hợp, lịch sử lưu
giữ trong chuỗi ký ức của các thế hệ có khi lại chính xác hơn nhiều thứ đã được
định dạng trên các văn bản chính thức của nhà cầm quyền. Bằng vào hệ thống nhân
vật hư cấu, được tích hợp từ rất nhiều con người có thật, từng bị vùi dập, tù
đầy, khủng bố tư tưởng, bị vô hiệu hóa hoặc loại ra khỏi cộng đồng biến thành
cái bóng dặt dẹo của chính mình, tác giả đã tái hiện thành công số phận bi
đát của người trí thức Việt Nam từng bị coi là "tiểu tư sản",
"lập trường bấp bênh", thậm chí "phản cách mạng" trong nửa
cuối thế kỷ XX.
Đọc "Thời
của thánh thần", ngay cả lớp người trẻ tuổi còn đang ngồi trên ghế
nhà trường, không phải trải nghiệm nỗi kinh hoàng của những cuộc chiến máu lửa,
những trận đấu tố đầy chất bi hài, những chiến dịch cưỡng bức tẩy não sắt máu,
cũng phải rùng mình bởi sự bất ổn của của một xã hội tôn thờ bạo lực vốn được
xây dựng trên thứ triết lý không tưởng, vừa cuồng tín vừa ấu trĩ, vừa tàn bạo
vừa giả trá. Hậu quả của nó là, chính chúng ta chứ không phải ai khác, đã và
đang phải lãnh đủ một cơ đồ rách nát, một môi trường xã hội ô nhiễm nặng nề,
khiến các thế hệ tương lai mất niềm tin, thiếu lý tưởng, vô văn hóa, suy thoái
đạo đức nhưng lại thừa kiêu ngạo trên cái nền phì nhiêu của nạn tham nhũng.
Được
viết bằng lối văn truyền thống, khá gần với loại chuyện kể, "Thời của
thánh thần" không mấy quan tâm đến phong cách ngôn ngữ mà lại chinh phục
người đọc ở khả năng liên kết, móc xích các sự kiện lịch sử, xã hội, kết hợp
với những lời bình trí tuệ, có sự cân nhắc, được "cài đặt" rất khéo
vào không ít trường đoạn như là sự phản biện xã hội của người cầm bút. Có thể
xem, cái làm nên diện mạo cuốn tiểu thuyết trường thiên này chính là những lời
phản biện vừa trực cảm vừa có tính khoa học, rất minh bạch, không né tránh về
một giai đoạn lịch sử xã hội Việt Nam cùng với những hệ lụy của nó.
Từ quan điểm trên, các nhân vật tiêu biểu trong "Thời của thánh thần" như Chiến Thắng Lợi, Nguyễn Kỳ Vỹ, Nguyễn Kỳ Vọng, Đào Thị Cam, Tư Vuông, Châu Hà, Văn Quyền, Khuất Sỹ Hào...đều được nhìn nhận dưới nhiều góc độ khác nhau để tìm ra bản chất của họ trong mối tương quan với hoàn cảnh lịch sử, xã hội, văn hóa, đạo đức cũng như các giá trị truyền thống.
Chiến
Thắng Lợi là một trong những nhân vật trung tâm của tiểu thuyết mà hệ ý thức
được hình thành qua cuộc kháng chiến chống Pháp, mang tính khái quát cao nhưng
hoàn toàn không cá biệt. Loại người như ông ta rất phổ biến, mang dáng dấp
người hùng, tiêu biểu cho lý tưởng xã hội của một thời kỳ lịch sử. Tác giả
không chỉ dừng lại ở việc lý giải hết sức thuyết phục quá trình tha hóa
nhân cách của một quan chức cách mạng từ Nguyễn Kỳ Khôi đến Chiến Thắng Lợi, mà
còn chỉ ra được nguyên nhân của sự tha hóa ấy bằng thao tác phản biện lịch sử.
Viết về Chiến Thắng lợi tức là phải ngược dòng lịch sử, phải minh định lại
những sự kiện, những nhân vật, những quan điểm từng bị khai thác thiếu công
tâm, thậm chí bóp méo hay ém nhẹm đi để phục vụ mục đích độc quyền
chân lý. Để trở thành cán bộ nòng cốt, được cấp trên tin tưởng, Chiến Thắng Lợi
đã phải trải qua một quá trình tự lột xác. Nói cách khác, trong con người ấy có
hai con người. Chàng trai làng Động có chút học vấn, đa tình, khao khát nhục
dục Nguyễn Kỳ Khôi với tuổi trẻ phơi phới chết dần sau mỗi năm ở "thủ đô
gió ngàn". Trên nấm mộ nhân cách ấy đồng thời tái sinh một chiến sỹ cộng
sản, mang trong mình khát vọng "thế giới đại đồng" được xây dựng trên
quan điểm đấu tranh giai cấp, lấy chuyên chính vô sản làm phương châm hành
động. Thứ tôn giáo này có vẻ như không chấp nhận con người phàm tục với bản
tính tự nhiên trời đất ban cho mà chỉ dung nạp những thành phần hoàn hảo
thuộc THẾ GIỚI THÁNH THẦN. Chính vì thế, người ta nghĩ ra phương pháp
"phê bình và tự phê bình" thông qua các cuộc "chỉnh huấn",
"nhận đường", nhằm thủ tiêu bằng hết những gì thuộc về bản tính tự
nhiên, xóa sạch quyền tư hữu cá nhân, tẩy não một cách triệt để, biến con người
tầm thường thành các chiến sỹ vô sản ưu tú, chuẩn bị nhân sự cho cuộc cách mạng
thế giới trong tương lai không xa. Nói như Nguyễn Khải, những người cộng
sản phải tự tin và kiêu ngạo lắm mới có tham vọng kiểm soát tâm hồn con người,
cho dù đó là cái thứ rất không cụ thể, lại cực kỳ vi diệu, biến thái khôn
lường. Và xét đến cùng, trong cõi nhân gian, chính thứ tài sản tinh thần
ấy, chẳng những làm cho con người là NGƯỜI mà còn khu biệt được từng cá
thể trong cộng đồng NGƯỜI. Để đối phó với công nghệ kiểm soát đặc
thù trên, chẳng riêng Chiến Thắng Lợi mà hầu hết mọi thành phần đã từng dấn
thân vào cuộc " trường chinh cách mạng" đều không dám là chính mình.
Cái tôi thật phải lẩn đi, cái tôi giả được thế chỗ để tương thích với tôn chỉ
mục đích của chủ thuyết. Thói đạo đức giả xuất hiện. Dần dà nó trở thành
phương châm hành xử của con người như một thứ văn hóa. Tư Vuông, Chiến Thắng
Lợi, Văn Quyền, Khuất Sỹ Hào, Đào Thị Cam... là những nhân vật điển hình cho
thói đạo đức giả một cách hồn nhiên, xem giả như thật, biến nó thành loại hành
trang tinh thần, di truyền cho các thế hệ mai sau mà chẳng hề băn khoăn đến
nguy cơ đổ vỡ nhân cách của cả một dân tộc.
Với
Chiến Thắng Lợi, ngay cả cái tên được "đồng chí" Tư Vuông ngẫu hứng
đặt cho sau khi lập thành tích trên căn cứ địa cũng đã manh nha một cái gì đó
không ổn. Nó vừa ẽo ợt, kệch cỡm vừa lên gân một cách giả tạo, là bằng chứng
không thể bác bỏ về thói kiêu ngạo của một lớp người mắc bệnh vĩ cuồng. Sau khi
đoàn quân chiến thắng trở về, được cơ cấu vào vị trí quan trọng của nền chuyên
chính, mỗi khi nghĩ đến quá khứ, Chiến Thắng Lợi lại toát mồ hôi hột, cho dù
những hành vi ấy chính là "vật chứng" biểu hiện chất NGƯỜI trong tư
cách làm người của ông ta. Tuy nhiên, với thứ chủ nghĩa Chiến Thắng Lợi đang
thờ phụng, việc ăn nằm với "người đẹp Sơn Minh" Đào Thị Cam trong
chuyến đóng giả cặp vợ chồng nhà buôn vào nội thành, chuyện làm tình lu bù với
cô gái Tày Ma Thị Là, phải hối lộ thủ trưởng hai lạng cao hổ với chiếc mật gấu
mới thoát hiểm, rồi chuyện nhờ vả thượng tá Võ Khang sắp xếp để Lê Kỳ Chu không
phải đi B mà được sang Nga Xô học ngành sỹ quan điều khiển tên lửa đều là những
tội tày trời, nếu bị phát giác sẽ mất sạch sự nghiệp. Trên nguyên tắc, viên
chức đảng và nhà nước mà dính vào hủ hóa hoặc lừa dối tổ chức thì sinh mệnh
chính trị khó có thể bảo toàn. Mất ghế như chơi. Mà cái ghế quyền lực nó lại có
sức hấp dẫn người ta ghê gớm, đến mức có thể hy sinh cả những tình cảm thiêng
liêng nhất để giữ cho bằng được. Tấn bi hài kịch cuộc đời của Chiến
Thắng Lợi có lẽ cũng bắt đầu từ đó.
Gần
như suốt cuộc đời quan chức, Chiến Thắng Lợi phải sống bằng con người giả. Chỉ
khi bị "hạ cánh an toàn" sau ngón đòn thọc sườn hiểm độc của đàn em
Văn Quyền ông ta mới phần nào ngộ ra thực chất của cái gọi là tình đồng chí
trong trò chơi quyền lực. Về hưu rồi, Chiến Thắng Lợi mới được là chính mình.
Lần đầu tiên sau mấy chục năm ông dám thắp hương trên bàn thờ cụ cử Phúc, thậm
chí còn đồng tình cho vợ đến điện cô đồng Hằng xem quẻ...
Một
nét nổi bật nữa trong bản chất con người Chiến Thắng Lợi là thói kiêu ngạo cộng
sản và độc quyền chân lý dẫn đến sự sai lầm trong nhận thức thế giới khách
quan. Ông ta thừa lệnh Tư Vuông thực thi một cách mẫn cán công nghệ tẩy não
giới trí thức, văn nghệ sỹ, luôn được coi là "đối tượng" cần phải
"uốn nắn" của cách mạng vì họ dám đòi tự do tư tưởng , tự do sáng
tác. Ngay với cả em trai mình, nhà thơ Nguyễn Kỳ Vỹ, cũng bị ông ta đồng lõa
với Tư Vuông, đày ải cho đến thân tàn ma dại, ra tù không việc làm, không nguồn
thu nhập, phải chuyển sang nghề chữa trĩ kiếm sống. Chính Chiến Thắng Lợi, một
yếu nhân của thể chế được gọi là "dân chủ gấp triệu lần tư sản", đã
góp phần làm thui chột biết bao tài năng, mà đáng lý ra họ chính là nguyên khí
quốc gia, là nguồn động lực cơ bản thúc đẩy tiến trình phát triển của đất nước.
Từ chuyên chính vô sản đến độc quyền yêu nước, coi đất nước là của riêng những
người cộng sản, hạ thấp vai trò tầng lớp trí thức, những người như Chiến Thắng
Lợi, dù vô tình hay hữu ý, đã liên tục đẩy đất nước vào những thảm họa mà lẽ ra
có thể tránh được sau cuộc kháng chiến chống Pháp. "Cải cách ruộng
đất", "Nhân văn giai phẩm", "Cải tạo công thương
nghiệp", "Xét lại hiện đại", "Hợp tác hóa nông
nghiêp"... thực chất đều là những bi kịch dân tộc bắt nguồn từ sự ngộ nhận
về thứ chủ nghĩa xã hội trại lính, triệt để tôn sùng cá nhân, thủ tiêu quyền
làm người, coi thường những giá trị phổ quát của nhân loại mà ngay từ năm 1956,
tại Đại hội XX đảng Cộng sản Liên Xô, N.X.Khrushev đã kịch liệt lên án qua bản
"Báo cáo mật...".
Với
thói đạo đức giả và thói kiêu ngạo cộng sản, những ông "đầy tớ" dân
kiểu như Tư Vuông, Chiến Thắng Lợi v.v...chẳng những làm đất nước rơi vào cảnh
khủng hoảng triền miên mà còn tạo ra một thế hệ tương lai, những "ông trời
con", thừa hưởng bộ gene quyền lực và đống tài sải kếch xù do tham nhũng
mà có của cha ông, chẳng cần phải tốn mồ hôi, nước mắt, tuy nhân
cách kém cỏi, học vấn lem nhem, mà vẫn là những ông chủ đích thực, tiếp tục đè
đầu cưỡi cổ nhân dân. Để kiểm chứng nhận xét này, chỉ cần đọc lại đoạn Chiến
Thống Nhất chửi Đinh Mạn bằng những lời rất thô tục vì anh ta không chiều theo
ý thích chơi trội của hắn mà phá vỡ quy hoạch từ đường do Nguyễn Kỳ Vọng đầu tư
xây dựng là hiểu ra ngay.
Tương
phản với Chiến Thắng Lợi, Nguyễn Kỳ Vỹ là một nhân cách nghệ sỹ lớn, được đào
tạo khá bài bản từ nền văn hóa Pháp. Vỹ giầu lòng tự trọng, hơi lãng mạn và
trung thực đến tận cùng. Chính nền giáo dục phương Tây, chứ không phải "Bình
dân học vụ" thời Cải cách ruộng đất, hay phong trào "Thi
đua Hai tốt" sau này, đã đào luyện cho Việt Nam những nhân tài thực
sự như Nguyễn Kỳ Vỹ, Nguyễn Kỳ Vọng, Châu Hà... Chủ trương độc quyền chân lý,
kỳ thị giai cấp đã đẩy một bộ phận không nhỏ nhân tài ra ngoài lề xã hội, đưa
một bộ phận khác có bản lĩnh hơn, dám phản biện đường lối cai trị sai lầm của
giới lãnh đạo vào tù, biến đất nước thành của riêng một nhóm người.
Nếu
Chiến Thắng Lợi vừa là thủ phạm vừa là nạn nhân của nền chính trị xơ cứng, giáo
điều, bảo thủ dẫn đến bi kịch của cả một cộng đồng, thì Nguyễn Kỳ Vỹ bị vùi dập
chỉ với tư cách nạn nhân bởi anh quá yêu nhân dân, đã hoàn thành nhiệm vụ vượt
mức yêu cầu của Đảng. Cái tội của Nguyễn Kỳ Vỹ là dám "cầm đèn chạy trước
ô tô", dám khôn hơn Đảng về cách nhìn tương lai đất nước bằng con mắt phê
phán. Ngược dòng thời gian, qua các vụ "Nhân văn giai phẩm",
"Xét lại hiện đại", ta có cảm giác như là giới văn nghệ sỹ khá hèn,
thiếu chính kiến và luôn "biết sợ" nên chẳng bao giờ dám có ý tưởng
"lật đổ" chính quyền bằng văn thơ. Cho nên, những vụ án trên, dù là
có thật hay bởi ai đó đã chế tạo ra, cũng luôn nửa hư nửa thực, nhằm mục đích
răn đe từ phía những quan chức thượng tầng luôn có tinh thần "cảnh giác
cách mạng" cao như Tư Vuông theo lời dạy của lãnh tụ Mao "thà giết
nhầm còn hơn bỏ sót". Văn nghệ sỹ đôi lúc chỉ là những vật tế thần để
người ta giải quyết bài toán ở hậu trường trong những xung đột quyền lực.
Tuy
nhiên, nguyên nhân chính làm cho Nguyễn Kỳ Vỹ thân bại danh liệt lại là cái tội
dám chê tập thơ "Thủ đô gió ngàn", cho dù lời chê cũng chỉ rất nhẹ
nhàng. Thời ấy, thơ Ngô Sỹ Liên là thống soái, hay nhất, có tính đảng cao nhất,
nghệ thuật tuyệt vời nhất. Đọc rồi chỉ được khen, chê là lãnh đủ. Nguyễn Kỳ Vỹ
dám "mó dái ngựa" như Châu Hà bảo "thật thà một cách ngu xuẩn"
thì bị loại ra khỏi cuộc chơi, ngồi bóc lịch dài dài là đúng luật, bởi vì những
người cộng sản như Tư Vuông không bao giờ sai lầm. Nhưng đấy cũng
chính là nét đáng trân trọng trong tính trung thực của nhà nghệ sỹ
tài hoa. Thiếu cái đó không còn là Nguyễn Kỳ Vỹ. Tội thứ hai của Vỹ là bướng,
không chịu khuất phục. Nếu anh chịu "mài nhẵn như hòn bi" theo quy
trình Tư Vuông chỉ thị cho Chiến Thắng Lợi thì có lẽ số phận nhà thơ đã xoay
chuyển, chẳng những không bị gọi về nước, yên tâm học tập ở Liên bang Xô viết
mà còn thoát khỏi bảy năm tù không án, đến nỗi thành kẻ tâm thần vô tích sự,
báo hại gia đình.
Nguyễn
Kỳ Vỹ là nhân vật hư cấu nhưng cũng là con người bằng xương bằng
thịt từ cuộc đời chìm nổi nhập vào trang sách, rồi lại từ trang sách bước ra,
nhân danh một lớp văn nghệ sỹ bị hàm oan, nói theo nhà thơ Lê Đạt là bị "giẻ
rách hóa", tố cáo những thế lực đen tối đã đẩy họ đến bước đường cùng. Là
nhân vật tiểu thuyết nhưng đồng thời cũng là nhân chứng lịch sử, Nguyễn Kỳ Vỹ được
xem như hình tượng văn học khá điển hình, giầu cá tính, mở đầu cho
thời kỳ "văn học vết thương" làm người đọc phải tự vấn lương
tâm, phải xét lại quan niệm của mình về số phận đất nước, tương lai dân tộc mà
bấy lâu nay người ta chỉ nhận dạng một cách mơ hồ qua những trang giáo khoa thư
sáo rỗng.
So
với anh trai mình, Nguyễn Kỳ vọng có phần may mắn hơn khi anh kịp thời di tản
vào Nam theo gia đình Tạ Đôn, Tạ Thu Uyên. Qua nhân vật Vọng, người
đọc nhận ra sự so sánh ngầm nhưng rất rõ ràng của tác giả về hiệu quả hai nền
giáo dục. Giáo dục miền Nam sau năm năm tư là hệ thống mở mang tính hội nhập
với thế giới văn minh, tuy vẫn còn những hạn chế nhưng nhìn chung là tiến bộ,
khác hẳn với thứ giáo dục nhồi sọ của miền Bắc Xã Hội Chủ Nghĩa, lấy chính trị
làm thống soái, lại khép kín, mang nặng tính bảo thủ, dẫn đến triệt tiêu khả
năng sáng tạo, kết quả là chỉ đào luyện ra những lớp người biết vâng dạ. Vào
đến Sài gòn, tuy mới chỉ ở bậc tú tài bán phần, Nguyễn Kỳ Vọng đã có đủ bản
lĩnh sống nơi đất khách. Anh vừa đi học vừa dạy kèm làm kế sinh nhai rồi đàng
hoàng bước vào giảng đường một trường đại học danh giá với suất học bổng ngành
kỹ sư công chính. Là người có chí tiến thủ, Vọng còn quyết định sang Hoa Kỳ tu
nghiệp nhằm học hỏi công nghệ làm cầu hiện đại của cường quốc khoa học kỹ thuật
hàng đầu thế giới dẫu rằng khi về chưa chắc đã còn được ngồi ghế trưởng ty. Nếu
chính quyền Sài gòn cũng hành xử giống những người cộng sản thì, với cái lý
lịch bất hảo, anh trai là cán bộ Việt Cộng cao cấp như Vọng, làm sao được bén mảng
đến cổng trường đại học, nói gì đến việc xuất ngoại. Vọng là một trí thức có
nhân cách lớn. Anh học và làm đều vì sự thăng tiến của cộng đồng, được vinh
danh như một kỹ sư đặc hạng với nhiều bằng tưởng thưởng ghi nhận công tích phục
vụ đất nước. Đó thật sự là những công trình sáng tạo đem lại hiệu
quả thiết thực chứ không phải những bản báo cáo dối trá trong một xã hội tôn
thờ chủ nghĩa thành tích thể hiện qua khẩu hiệu "Thi đua là yêu nước"
mà hậu quả của nó là cầu sập, đường vỡ, nhà đổ, người chết... nhưng trách nhiệm
lại chẳng biết thuộc về ai. Nói một cách công bằng, cũng có thể Nguyễn Kỳ Vọng
chẳng mấy yêu quý chế độ Sài gòn bởi bản thân nó cũng có không ít điều khiếm
khuyết, nhưng người trả lương xứng đáng với công sức đã bỏ ra, cấp trên quý
trọng tài năng của anh, thế là đủ. Vậy mà, sau 30 tháng 4 năm 1975, những tài
năng như Nguyễn Kỳ Vọng lại bị xếp xó, chỉ chút nữa thôi phải đi cải tạo nếu
không có sự hiểu lầm của người đại diện chính quyền mới khi anh ra trình diện.
Thân phận bọt bèo của lớp trí thức lưu dung sau năm 1954 ở miền Bắc lại được
tái lập ở miền Nam. Có vẻ như, sau hai mươi năm những người cộng sản vẫn
chưa đủ thời gian thay đổi cách nhìn.
Dù
tỉnh táo đến mấy Nguyễn Kỳ Vọng cũng không thoát khỏi tấn bi kịch của một trí
thức nhẹ dạ cả tin, đem số phận mình đặt vào lũ lưu manh chính trị trong canh
bạc đầy may rủi. Khuất Sỹ Hào chỉ vì muốn chiếm ngôi biệt thự mà dùng mỹ nhân
kế cùng với những lời đường mật sắp xếp cho Vọng vượt biên trong một đường dây
bán chính thức do những nhân vật có thế lực bảo kê. Cuộc hành trình biển Đông
của Nguyễn Kỳ Vọng thật sự là nỗi kinh hoàng đối với những người con đất Việt
đi tìm miền đất hứa, nhưng chưa thấm vào đâu nếu so với sự kiện đứa con gái 13
tuổi của anh bị hải tặc cưỡng bức phải nhảy xuống biển tự tử. Bé Nguyễn Thị Kỳ
Vân cũng như ba trăm ngàn thuyền nhân xấu số bỏ xác dưới đáy đại dương là cái
giá quá đắt đối với sự tự do của một đời người. Anh tâm sự với Châu Hà:" Anh
là một nhà văn, không thể không biết sự thật về cuộc di tản đau đớn và khủng khiếp
nhất của lịch sử người Việt. Cuốn hồi ký này, tôi viết tặng anh Vỹ tôi. Nhưng
anh ấy đã là phế nhân rồi…". Vọng trở thành kẻ tha hương trên đất Hoa
Kỳ với những mặc cảm tội lỗi về trách nhiệm của người chồng, người cha đối với
gia đình cho dù nơi ấy là xứ sở được bảo đảm nhất về quyền làm người. Hình như
định mệnh đã tạo ra số phận nghiệt ngã đối với một trí thức tài hoa. Bi kịch
dân tộc truy đuổi người con trai làng Động đến tận cùng trời cuối đất. Vọng mất
tất cả nhưng không mất nhân cách. Chính đứa con lưu lạc chân trời góc bể, bị
ông anh cả Chiến Thắng Lợi gọi là kẻ phản quốc lại là người đưa vàng cho bố con
Nguyễn Kỳ Cục chuộc Nguyễn Kỳ viên. Rồi cũng chính Nguyễn Kỳ Vọng hồi hương
mang tiền về xây lại ngôi từ đường dòng họ đã bị các "ông",
"bà" bần cố nông biến thành phế tích.
Nhưng
cái đáng trọng hơn cả ở Nguyễn Kỳ Vọng vẫn là một trí tuệ sáng láng, một lập
luận tỉnh táo, logic đầy tính biện chứng qua cuộc chuyện trò với nhóm Châu Hà
khi các nhà văn này được mời sang Hoa Kỳ. Là kỹ sư công chính nhưng Vọng có cái
nhìn sắc sảo về cách làm chính trị và quản lý đất nước của những người cộng
sản: "Xô viết Nghệ Tĩnh năm 1930, Nam Kỳ Khởi nghĩa năm 1940, rồi Mậu Thân
1968, thành cổ Quảng Trị 1972… hy sinh toàn bộ lực lượng cốt cán, hàng vạn tinh
hoa ưu tú nhất của dân tộc, thì các anh bảo là tập dượt, là tiền khởi nghĩa, là
đêm trước của cách mạng… Nhân dân luôn là vật thí nghiệm… Và các vị, giống
như người đẽo cày giữa đường, người gọt chân cho vừa giày… ở bên này nhưng
chúng tôi vẫn thuộc câu ca: "Mất mùa là tại thiên tai. Được mùa là bởi
thiên tài Đáng ta". Dân biết hết cả. Nhưng dân mình hiền. Không nỡ
giận con chuột mà đập vỡ cái bình quí. Lấy đại cục làm trọng, chứ không câu nệ
cái tiểu tiết. Dân tộc mình như thế, văn hoá lịch sứ mình như thế, đất đai sông
núi như thế, có kém gì nước Nhật, nước Hàn, nước Thái… mà mãi vẫn không trở
thành cường quốc được, vẫn luôn xếp hàng cuối sổ của thế giới?… Đau lắm
chứ…". Quan điểm của Vọng vốn bắt nguồn từ tư duy khoa học với những
biện luận chặt chẽ và dẫn chứng có sức thuyết phục: "Giành được nước là
các anh đút túi như của cải riêng của mình. Các anh vô ơn, chẳng cần biết rằng
đất nước này có tới bốn nghìn năm dựng nước và giữ nước, mà các anh mới chỉ là
khoảng khắc, công lao như cái móng tay", hoặc: "Độc quyền trong
thương hiệu hàng hoá, trong phát minh sáng chế, chiếm lĩnh tài năng, sẽ tạo ra
sự cạnh tranh, sáng tạo, nhưng độc quyền yêu nước… sẽ tiêu diệt mọi khát vọng,
tự do, dân chủ". Chưa dừng ở đấy, bằng quá trình trải nghiệm đau đớn,
nhất là từ cái chết không toàn thây của cha mình, Vọng nhận xét: "Cải cách
ruộng đất là một ví dụ. Khi chúng ta kịp sửa sai thì hàng vạn đảng viên ưu tú,
hàng vạn những nhà quản lý nông nghiệp giỏi, đã bị nghi oan là địa chủ cường
hào gian ác và bị hành quyết. Thầy tôi là một nạn nhân của tội ác lịch sử đó.
Vụ khoán ruộng của ông Kim Ngọc ở Vĩnh Phú là một ví dụ khác. Đến khi nhận ra
sai lầm, thì nông nghiệp, nông thôn đã kiệt quệ...Rồi ai sẽ chịu trách nhiệm
trước lịch sử về sự tụt hậu này?". Chẳng phải là người cầm bút chuyên
nghiệp mà Nguyễn Kỳ Vọng bàn về văn chương cứ như đã từng nghiên cứu lý luận
sáng tác ở đâu đó: "Anh là nhà văn, chắc anh phải trăn trở hơn tôi rất
nhiều. Bởi văn chương sẽ là vô bổ, nếu không ký thác được điều gì. Nhà văn nếu
không phải là người phản biện của xã hội thì anh ta còn có ích gì?"
Thật
đáng buồn, những trí thức chân chính, tài năng như Nguyễn Kỳ Vọng nếu được dùng
vào việc canh tân đất nước mà không nghi kỵ, dè chừng thì dân tộc này đã mở mặt
được với năm châu bốn biển. Những lời cảm khái của Vọng trước nhà văn Châu Hà
là minh chứng cho sự thật đau lòng đó: "Ai tin tôi? Ai cho tôi cống
hiến? Các vị có cả một hệ thống tổ chức từ cơ sở tới Trung ương để chọn lọc
những người được cầm quyền. Từ tổ phó trở lên đã phải qua hệ thống sàng lọc trước
khi đề bạt. Dân thường chẳng ai chen vào được. Đất nước của các vị chứ đâu phải
của mọi người Việt?"
Trong
guồng máy quan chức trung cao cấp dược tác giả đề cập, ngoài những ông lớn đầy
quyền uy như Tư Vuông tức nhà thơ Nga Sỹ Lún (sau đổi thành Ngô Sỹ Liên), Chiến
Thắng Lợi, còn thấp thoáng bóng giai nhân làm cách mạng rồi sau cũng được chia
phần. Một trong những nhân vật nổi bật là Đào Thị Cam. Đào Thị Cam tức Bướm
hoặc ni sư Thích Đàm Hiên là một trong những người phụ nữ mở đầu cho
"chính sách cán bộ nữ" của đảng Cộng sản Việt Nam. Tuy nhiên đấy chỉ
là phần nổi của một vấn đề hết sức tế nhị trong mưu mẹo cai trị của những người
ở tầm văn hóa thấp. Nguồn gốc của Đào Thị Cam hết sức phức tạp, thậm chí còn có
phần bí hiểm nữa. Cái quá khứ gắn liền với cả Trương Phiên, Lê Thuyết lẫn
Nguyễn Kỳ Khôi rất không bình thường ấy luôn là nỗi ám ảnh với người cán bộ Hội
Phụ nữ. Cũng như Chiến Thắng Lợi, Đào Thị Cam làm việc trong một tổ chức mà mọi
hành vi luôn bị giám sát chặt chẽ nên không dám sống thật với ngay cả chính
mình. Thói đạo đức giả cùng với bệnh ham mê quyền lực có lúc tưởng đã giết chết
tình cảm cá nhân trong tâm hồn người đàn bà đa tình. Nhưng rồi tình
mẫu tử đã thắng. Người mẹ quyết định vứt bỏ sĩ diện cá nhân cũng như tư cách
đảng viên để cứu đứa con trai lẽ ra sẽ phải vào chiến trường, phó mặc sinh mệnh
cho thần Chiến tranh.
Có
thể xem, Đào Thị Cam là bậc tiền bối, đã tạo ra một thông lệ cho những đàn em
phái yếu sau này, tuy trình độ học vấn thấp nhưng nhan sắc mặn mà, đem cái
"vốn tự có" làm vật tiến thân, được bổ nhiệm vào các cơ quan công
quyền, làm danh giá cho gia đình, dòng họ như một cô Tư Hồng thời hiện đại.
Không
còn nghi ngờ gì nữa, "Thời của thánh thần" là hiện tượng phản biện xã
hội thành công với các sự kiện mà từ mấy chục năm qua người ta vẫn cố tình giấu
kín hoặc làm biến dạng nó để dẫn dắt dư luận sang hướng có lợi hơn cho nền
chính trị. Tác giả viết về bi kịch lịch sử gia đình họ Nguyễn Kỳ cùng với số
phận bi đát của mỗi thành viên, cũng chính là đã khái quát được hình ảnh cả dân
tộc trong một giai đoạn lịch sử bi tráng bởi những cuộc chiến đẫm máu do xung
đột ý thức hệ. Cải cách ruộng đất là ngọn đòn trời giáng, xóa sổ tầng lớp nông
gia ưu tú của nền nông nghiệp Việt Nam thông qua các hình thức đấu
tố man rợ thời trung cổ, đưa giai cấp bần cố nông, trong đó phần lớn
là vô học, lười biếng, thậm chí lưu manh lên làm lãnh đạo. Kết quả là nạn đói
hoành hành, làng xóm tiêu điều sau khi ruộng đất bị tịch thu chia chác, hàng
loạt đình chùa đền miếu bị phá hủy, sách được thu gom làm mồi cho thần lửa là
nỗi sỉ nhục suốt đời đối với những người còn chút lương tri.
Với
giới trí thức, những người cộng sản chưa bao giờ tin tưởng tuy họ đã có những
đóng góp xứng đáng vào cuộc trường kỳ kháng chiến. Theo Tư Vuông, trí thức,
nhất là trí thức văn nghệ sỹ, hay nhiễu sự, cần phải được dạy bảo, vì bác Mao
từng phán :"trí thức không bằng cục phân". Biện pháp hiệu quả nhất
cho những đối tượng được đào tạo bài bản bằng thứ văn hóa "nô dịch"
của "đế quốc sài lang" là phải xiết chặt "chuyên chính vô
sản". Tư Vuông lăng xê Nguyễn Kỳ Vỹ không hẳn chỉ vì quý trọng nhân tài mà
ông ta muốn nhào nặn chàng thi sỹ làng Động thành công cụ trong tay mình để dễ
dàng thao túng giới văn nghệ sỹ. Chính vì thế, khi Nguyễn Kỳ Vỹ có ý định trượt
ra khỏi quỹ đạo vạch sẵn thì ông ta lập tức ra đòn chí mạng đến nỗi ngay cả
Chiến Thắng Lợi cũng không cứu nổi. Với tư cách đầu lĩnh của ngành tư tưởng ,
Tư Vuông từng nói về Vỹ với Chiến Thắng Lợi đại loại như :" Phải mài
cho hắn tròn như hòn bi", hay :"Thằng em ông nó đã bắt đầu biết sợ
rồi đấy". Rõ ràng, chân lý ở đây thuộc về những người như Tư Vuông, Chiến
Thắng Lợi, Văn Quyền, Tiến Tới, cho dù đó là thứ chân lý của những chuyên viên
"lưỡi gỗ". Bài thơ "Tiếng hát nhân dân", bước đầu được bốc
lên tận mây xanh, nhưng cũng chính nó, sau khi tác giả "ngã ngựa" vì
dám phê bình "Thủ đô gió ngàn" thì bị quy kết đủ thứ tội trong
đó có tội "tay sai Mỹ Diệm", "phản cách mạng". Cả một xã
hội bị khủng bố tư tưởng. Con người luôn sống trong tình trạng bất an, lúc nào
cũng nơm nớp sợ, bất ngờ bị còng tay đưa đi mà không hề biết mình đã mắc tội
gì. Lời của giám thị trại tù Bản nói với Nguyễn Kỳ Vỹ lúc anh được phóng thích
nghe mà tức cười cho cái nền tư pháp Xã Hội Chủ Nghĩa:" Ôi cái ông
văn sĩ này, rõ rách việc. Người ta bảo chúng tôi tha ông thì chúng tôi viết
giấy. Chứ chúng tôi cũng chẳng biết gì hơn ông. Mấy chục năm nay hàng nghìn con
người vào, ra trại, cũng đều thế cả. Chúng tôi chỉ biết làm việc theo lệnh. Có
tội danh hay không có tội danh, đã vào đây đều phải xử theo lệnh. Ai tuyên án
ông ngồi tù? Án đâu? Tội danh gì? Tù thời hạn bao nhiêu năm? Đến như giám đốc
trại là tôi mà cũng không có nổi những văn bản ấy, thì làm sao có phiên toà để
xử ông được?".
Như
phần trên đã nói, ngôn ngữ của "Thời của thánh thần" thuộc dạng cổ
điển, không có mấy sáng tạo nhưng quả thật, văn rất đẹp. Nó đẹp ở cách diễn đạt
chân phương qua nghệ thuật kể đầy biểu cảm, nghệ thuật tả tâm lý sắc sảo cùng
với những đoạn bình luận ngoại đề đầy trách nhiệm công dân, làm cho người đọc
hưng phấn, góp phần đáng kể vào việc tiếp nhận giá trị tác phẩm . Cái làm nên
sự thành công của cuốn truyện còn là giá trị phản biện lịch sử thông qua số
phận của các nhân vật thuộc gia đình dòng họ Nguyên Kỳ. Lịch sử vốn công bằng.
Không ai có thể cưỡng bức lịch sử. Sẽ đến một ngày không xa, những sự thật đau
buồn trên dải đất hình chữ S này sẽ được phơi bày trước bàn dân thiên hạ./.
*
ĐẶNG VĂN SINH
Quê quán: xã An Bình, huyện
Nam Sách, Hải Dương.
Trú quán: thành phố Chí
Linh, Hải Dương.
…………………………………………………………………………
- Cập nhật từ email: quanboyman1992@yahoo.com.vn
ngày 05.08.2021.
- Ảnh dùng minh họa cho bài viết được sưu tầm từ
nguồn: internet.
- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng
Xuân Xuyến.
- Vui lòng ghi rõ
nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại.
.
0 comments:
Đăng nhận xét