PHẢN TỈNH TRONG VĂN HỌC - Tác giả: Bùi Văn Định (Hòa Bình)

 

PHẢN TỈNH TRONG VĂN HỌC

khi các nền văn học lớn soi lại chính mình

 

MỞ ĐẦU: PHẢN TỈNH - 

(Tác giả Bùi Văn Định)

DẤU HIỆU CỦA MỘT NỀN VĂN HỌC TRƯỞNG THÀNH

Trong lịch sử văn học thế giới, phản tỉnh là thời điểm mà văn học từ chối vai trò tuyên truyền hoặc minh họa cho lý tưởng, để trở thành lương tri độc lập của xã hội. Khi nhà văn không còn hỏi “chúng ta đã chiến thắng hay chưa”, mà hỏi “chúng ta đã trở thành con người như thế nào”, văn học bước vào giai đoạn phản tỉnh.

Phản tỉnh không nhằm phủ định lịch sử, mà nhằm trả lại lịch sử cho con người, với tất cả mất mát, sai lầm, tổn thương và im lặng. Trong bài viết này, phản tỉnh được khảo sát qua bốn truyền thống văn học:

Mỹ: phản tỉnh về giấc mơ, chiến tranh, chủ nghĩa tư bản

Anh: phản tỉnh về quyền lực, đế quốc, kiểm soát xã hội

Pháp: phản tỉnh triết học về đạo đức, hiện sinh, con người

Việt Nam: phản tỉnh về chiến tranh từ góc nhìn ký ức và chấn thương

 

VĂN HỌC MỸ: PHẢN TỈNH VỀ

GIẤC MƠ, CHIẾN TRANH VÀ CHỦ NGHĨA TƯ BẢN

1. The Great Gatsby – F. Scott Fitzgerald

Phản tỉnh về Giấc mơ Mỹ:

The Great Gatsby là một trong những tiểu thuyết phản tỉnh quan trọng nhất của văn học Mỹ hiện đại. Jay Gatsby tin tuyệt đối vào lời hứa trung tâm của xã hội Mỹ: nếu đủ nỗ lực, con người có thể tái tạo chính mình và đạt tới hạnh phúc.

Nhưng Fitzgerald cho thấy giấc mơ ấy mang trong nó một mâu thuẫn đạo đức sâu sắc. Gatsby đạt được sự giàu có, nhưng không bao giờ được chấp nhận thực sự. Tầng lớp thượng lưu cũ tồn tại trong sự vô trách nhiệm và vô cảm, trong khi kẻ tin vào lý tưởng lại bị hủy diệt.

Phản tỉnh của tác phẩm nằm ở nhận thức:

Giấc mơ Mỹ không thất bại vì nó không thể đạt được, mà vì nó đánh tráo đạo đức bằng thành công vật chất.

2. Slaughterhouse-Five – Kurt Vonnegut

Phản tỉnh về chiến tranh hiện đại:

Vonnegut phá bỏ hoàn toàn cấu trúc anh hùng ca chiến tranh. Slaughterhouse-Five được kể bằng giọng điệu phi tuyến, giễu nhại, rời rạc — đúng với trải nghiệm tâm lý của một người sống sót sau thảm sát.

Chiến tranh trong tác phẩm không có ý nghĩa cứu rỗi. Cái chết lặp đi lặp lại đến mức trơ lì, được ghi nhận bằng câu nói “So it goes”. Đây không phải là sự vô cảm, mà là lời buộc tội đạo đức đối với một nền văn minh đã bình thường hóa giết chóc.

Văn học Mỹ, qua Vonnegut, phản tỉnh không chỉ về chiến tranh, mà về ngôn ngữ và huyền thoại mà xã hội dùng để biện minh cho bạo lực.

 

VĂN HỌC ANH: PHẢN TỈNH VỀ

QUYỀN LỰC, ĐẾ QUỐC VÀ KIỂM SOÁT XÃ HỘI

1. 1984 – George Orwell

Phản tỉnh về quyền lực toàn trị:

1984 là bản phân tích lạnh lùng về quyền lực hiện đại. Orwell chỉ ra rằng quyền lực nguy hiểm nhất không cần đàn áp bằng bạo lực, mà bằng kiểm soát tư duy.

Thông qua Newspeak, lịch sử bị viết lại; thông qua giám sát, cá nhân bị phá hủy từ bên trong. Con người không còn khả năng phân biệt đúng – sai, thật – giả. Phản tỉnh của Orwell mang tính cảnh báo:

Khi ngôn ngữ bị thao túng, tư duy sẽ bị nô dịch.

2. Heart of Darkness – Joseph Conrad

Phản tỉnh về chủ nghĩa đế quốc:

Conrad bóc trần huyền thoại “khai hóa văn minh” của đế quốc châu Âu. Trong Heart of Darkness, thuộc địa không phải nơi man rợ, mà là không gian nơi đạo đức châu Âu sụp đổ khi không còn bị ràng buộc.

Nhân vật Kurtz đại diện cho quyền lực tuyệt đối và sự tha hóa tuyệt đối. Phản tỉnh ở đây mang tính tự thú của văn học Anh:

Đế quốc không chỉ tàn phá kẻ bị trị, mà còn làm băng hoại chính kẻ thống trị.

 

VĂN HỌC PHÁP: PHẢN TỈNH TRIẾT HỌC

VỀ ĐẠO ĐỨC, HIỆN SINH VÀ CON NGƯỜI

1. L’Étranger – Albert Camus

Phản tỉnh về đạo đức xã hội:

Meursault bị kết án không chỉ vì giết người, mà vì không khóc, không hối hận, không diễn vai đạo đức xã hội mong đợi. Camus đặt ra câu hỏi căn bản: xã hội xét xử tội ác hay xét xử sự không tuân thủ chuẩn mực?

Phản tỉnh của Camus mang tính hiện sinh: con người bị trừng phạt vì sống thật với sự trống rỗng của mình.

2. La Peste – Albert Camus

Phản tỉnh về trách nhiệm con người:

La Peste không nói về anh hùng, mà về những con người bình thường đứng trước thảm họa. Camus từ chối mọi cứu rỗi siêu hình, khẳng định rằng đạo đức chỉ tồn tại trong hành động cụ thể.

Phản tỉnh Pháp ở đây là phản tỉnh về lựa chọn: im lặng hay hành động, thờ ơ hay dấn thân.

 

VĂN HỌC VIỆT NAM: PHẢN TỈNH CHIẾN TRANH

TỪ KÝ ỨC VÀ CHẤN THƯƠNG

Nỗi buồn chiến tranh – Bảo Ninh

Phản tỉnh về chiến tranh từ góc nhìn con người cá nhân:

Nỗi buồn chiến tranh là một trong những tác phẩm phản tỉnh sâu sắc nhất của văn học Việt Nam hậu chiến. Không kể chiến tranh như một bản anh hùng ca, Bảo Ninh kể nó như một ký ức đổ nát, rạn vỡ và ám ảnh.

Nhân vật Kiên không chiến thắng trong hòa bình. Anh sống sót, nhưng bị mắc kẹt trong ký ức, trong nỗi buồn kéo dài vô hạn. Thời gian trong tiểu thuyết phi tuyến, chắp vá, phản ánh chấn thương tâm lý của người lính.

Điểm phản tỉnh cốt lõi của tác phẩm là:

- chiến tranh không kết thúc khi súng im

- hòa bình không tự động mang lại cứu rỗi

- mất mát lớn nhất không phải cái chết, mà là sự tan vỡ

của đời sống tinh thần

Nỗi buồn chiến tranh đặt văn học Việt Nam vào đối thoại trực tiếp với Vonnegut hay Remarque, nhưng với một giọng điệu riêng: lặng lẽ, đau đớn và không biện minh.

 

KẾT LUẬN:

Bốn truyền thống văn học, bốn hình thức phản tỉnh:

Mỹ: phản tỉnh về giấc mơ và cái giá của thành công

Anh: phản tỉnh về quyền lực và ảo tưởng văn minh

Pháp: phản tỉnh về con người, đạo đức và hiện sinh

Việt Nam: phản tỉnh về chiến tranh từ ký ức và chấn thương

Điểm gặp nhau của tất cả là một nhận thức chung:

Văn học chỉ trở thành lương tri khi dám đi ngược lại những câu chuyện chính thống mà xã hội quen nghe.

-------------

Tài liệu tham khảo:

Văn học Mỹ

Fitzgerald, F. Scott. The Great Gatsby. New York: Charles Scribner’s Sons, 1925.

Vonnegut, Kurt. Slaughterhouse-Five. New York: Delacorte Press, 1969.

Bewley, Marius. “Scott Fitzgerald’s Criticism of America.” The Sewanee Review.

Klinkowitz, Jerome. The Vonnegut Effect. University of South Carolina Press.

Văn học Anh

Orwell, George. Nineteen Eighty-Four. London: Secker & Warburg, 1949.

Conrad, Joseph. Heart of Darkness. London: Blackwood’s Magazine, 1899.

Crick, Bernard. George Orwell: A Life. Penguin.

Said, Edward. Culture and Imperialism. Vintage.

Văn học Pháp

Camus, Albert. L’Étranger. Paris: Gallimard, 1942.

Camus, Albert. La Peste. Paris: Gallimard, 1947.

Camus, Albert. The Myth of Sisyphus. Vintage.

McCarthy, Patrick. Camus: A Critical Study of His Life and Work. Hamish Hamilton.

Văn học Việt Nam

Bảo Ninh. Nỗi buồn chiến tranh. Hà Nội: Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 1990.

Heonik Kwon. After the Massacre: Commemoration and Consolation in Ha My and My Lai. University of California Press.

Philip Taylor (ed.). Modernity and Re-enchantment: Religion in Post-Revolutionary Vietnam. ISEAS.

 

Mời nhấp chuột đọc thêm:

- Các bài viết của (về) tác giả Bùi Văn Định0

- Các bài viết của (về) tác giả Bùi Giáng0

- Các bài viết của (về) tác giả Bùi Cửu Trường0

- Các bài viết của (về) tác giả Bùi Công Thuấn0

- Các bài viết của (về) tác giả Bùi Đồng0

- Các bài viết của (về) tác giả Bùi Thanh Hiếu0

- Các bài viết của (về) tác giả Bùi Việt Thắng0

- Các bài viết của (về) tác giả Bùi Ái Nhân0

- Các bài viết của (về) tác giả Dương Thu Hương0

- Các bài viết của (về) tác giả Dương Ninh Ninh0

 

Mời nghe Phạm Giang đọc truyện ngắn

CHÀNG LÙN NỂ VỢ của Đặng Xuân Xuyến:

BÙI VĂN ĐỊNH

(Giảng viên trường Cao Đẳng Sư Phạm Hòa Bình)

Địa chỉ: Chung cư Dạ Hợp 12 tầng, Tân Thịnh,

thành phố Hòa Bình, tỉnh Hòa Bình.

Email: buidinhhb1@gmail.com

Điện thoại: 091 539 65 47

 

 

 

 

 

 

.............................................................................................................

- Cập nhật theo nguyên bản tác giả gửi ngày 14 tháng 12 năm 2025.

- Ảnh dùng minh họa cho bài viết được sưu tầm từ nguồn: internet.

- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng Xuân Xuyến       

- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại.