 |
| (Nguồn ảnh: internet) |
MỘT CÁCH
HIỂU BÀI CA DAO
THẰNG BỜM
 |
| (Tác giả Đỗ Minh Tuấn) |
Bài ca dao “Thằng Bờm” lâu nay vẫn được giới
nghiên cứu văn học và tiếp cận từ góc nhìn quan hệ trao đổi vật thể không ngang
giá để đi đến nhận xét về tính gàn dở hay tâm lý thiết thực, thiển cận của Bờm -
đại diện cho con người tiểu nông. Chúng tôi cho rằng góc nhìn này là dễ dãi và
chưa thỏa đáng vì nó dừng lại ở bên mặt sự vật và hiện tượng, chưa cho phép ta
khám phá những đặc trưng văn hóa mang tính bản sắc trong thái độ của Bờm và của
Phú ông. Trong bài viết này, chúng tôi thử đề xuất một cách nhìn mới, một cách
đánh giá khác về bản chất văn hóa của cuộc thương lượng thú vị này.
I - Cái quạt mo - một siêu giá trị
Khi nghe nói đến “Cái quạt mo”, ta thường nghĩ ngay
đến giá trị sử dụng bé nhỏ của nó, bé đến mức gần như vô giá trị. Vô giá trị vì
nó sẵn quanh ta trong môi trường xã hội nông nghiệp, nó là vật phế thải của
thiên nhiên mà người nghèo đến đâu cũng có. Vì thế, khi Phú ông đem những vật
có giá trị sử dụng lớn như “ba bò chín trâu, ao sâu cá mè, một bè gỗ lim”,v.v
ra đổi, ta thấy phi lý buồn cười. Ta cười là bởi vì ta chỉ nhìn cái quạt mo của
Bờm và trâu, bò, gỗ, cá… của Phú ông như những giá trị sử dụng có thể cân, đo,
đong, đếm và sử dụng vào sản xuất hay sinh hoa.t. Nhưng nếu như ta nhìn những
thứ này như những đối tượng văn hóa – những kỷ vật, những biểu trưng… thì ta sẽ
thấy đồng cảm với Bờm trong sự kiên định giữ lấy cái quạt mo, giữ bằng mọi giá.
Thực ra thì cuộc trao đổi có vẻ phi lý và hài hước
đã và đang diễn ra trên thị trường văn hóa phương Tây. Chúng ta chẳng bật cười
khi thấy người ta đấu giá trả đến mấy triệu đô-la để mua một cái khuy áo hay
một kỷ vật của danh hài nào đó? Ta bật cười vì ta còn mang cái nhìn thực dụng
tiểu nông, chưa hiểu “siêu giá trị” của cái sản phẩm văn hóa và chưa hiểu “siêu
lợi nhuận” của ngành kinh doanh văn hóa. Các nhà tỷ phú chẳng dại gì ném tiền
qua cửa sổ. Họ bỏ tiền ra để mua một kỷ vật của bác học Einstein hay Công nương
Diana nếu không phải để nâng cấp bộ sưu tập hay bảo tàng của mình thì cũng để
nâng cấp văn hóa và quyền lực đầu tư của mình nhằm tới một cái đích vô giá. Phú
ông trong bài ca dao “Thằng Bờm” cũng vậy thôi – ông ta
tìm mọi cách mua cho được “cái quạt mo” không phải vì ngớ ngẩn, hay tham lam mù
quáng như nhiều người đã phân tích, mà vì hắn muốn sở hữu cái quạt mo – biểu
tượng của nhân vật Bờm, bản ngã văn hóa của Bờm. Bài ca dao chỉ nói “Thằng Bờm
có cái quạt mo” không nói nguồn gốc và tính chất của cái quạt mo này. Nhưng
không loại trừ cái quạt mo là một kỷ vật thiêng liêng của cha ông để lại, hay
một chiến lợi phẩm từ sự thất bại nhục nhã của Phú ông trong thuở hàn vi mà Phú
ông muốn phi tang. Và dù cho cái quạt mo ấy chỉ là một vật dụng bình thường mà
Bờm quyết giữ, thì nó cũng mang chứa đặc trưng nhân cách của Bờm, tước đoạt
được nó là tước đoạt được một cách tượng trưng ý chí và bản lĩnh kiên định của
Bờm, và biết đâu đó lại là cách Phú ông dùng của cải khuất phục được tên nông
dân nổi danh cứng đầu cứng cổ, từ đó khuất phục số đông? Nghĩa là, cái quạt mo
không còn là cái quạt mo – nó chính là biểu trưng của nhân cách, lịch sử và ý
chí. Nỗ lực của Phú ông thực chất là nỗ lực tước đoạt bản ngã văn hóa của những
nông dân nghèo khó như Bờm.
Nếu là cuộc trao đổi thực dụng thì Phú ông không
thể đấu giá với chính mình theo cách kỳ quặc như ta đã thấy. Phú ông tự đặt ra
giá cao rồi giảm dần xuống từ “ba bò chín
trâu, hạ xuống nắm xôi”. Đó không phải là lôgic đấu giá hay mặc cả. Đó là
lôgic của tiếp biến văn hóa. Phú ông đổi từ “ba bò chín trâu sang ao sâu cá mè” rồi sang “một bè gỗ lim” không phải là sự hạ giá hay đổi thay giá trị trao
đổi, mà chỉ là một cuộc trình diện cụ thể rất khác nhau về ý nghĩa và giá trị
trong tương quan văn hóa.
Trong tư cách là những vật cụ thể thì những vật
trao đổi Phú ông đưa ra là bình đẳng về giá trị trong tiêu chí cảm tính của người
Việt. Thái độ cụ thể là một thái độ khá đặc trưng của người Việt – cùng là một
nắm xôi, một miếng ăn, nhưng đặt trong thời gian và không gian cụ thể nó mang
các giá trị khác nhau “miếng khi đói bằng gói khi no, miếng giữa làng bằng sàng
giữa chợ, lời chào cao hơn mâm cỗ, miếng ăn là miếng nhục, đánh nhau chia gạo
chào nhau ăn cơm,v.v.” Với người Việt không có một công thức chung cứng nhắc,
giáo điều hay một thứ cẩm nang bảo bối! Nội dung tính chất, giá trị của sự vật
được người Việt kiểm chứng trong các quan hệ cụ thể, để “tùy”, “lựa”, “liệu”
rất linh hoạt và linh ứng. Từ tâm thức văn hóa đó đẻ ra cách mặc cả kỳ quái như
của Phú ông, đem cái cụ thể này đổi lấy cái cụ thể khác để kiểm chứng nhu cầu
cụ thể của Bờm. Nói Phú ông tiếp biến văn hóa là theo nghĩa đó. Song, sự tiếp
biến văn hóa của Phú ông không hề là sự hạ cấp giá trị trao đổi. Xét từ góc độ
giá trị văn hóa và sự tôn trọng thì cách thỏa thuận của Phú ông là ngày càng
đưa Bờm lên một bậc giá trị cao hơn. Nếu như “ba bò chín trâu” là tư liệu sản xuất,
thì “ao sâu cá mè” là thực phẩm, “bè gỗ lim” là vật liệu xây dựng, “chim đồi
mồi” là thú ăn chơi đài các và “nắm xôi “là đồ thờ cúng, là thức ăn lễ Tết. Rõ
ràng là qua cách đổi thay vật trao đổi, Phú ông vừa tiếp thị văn hóa, vừa nâng
cấp thân phận của Bờm. Lúc đầu Bờm chỉ được Phú ông coi là kẻ vai u thịt bắp,
cày ruộng chăn bò hay là kẻ lái trâu, sau đó Bờm được coi như con người, đã đến
lúc lo việc xây dựng cơ ngơi, rồi lại nâng cấp Bờm lên con người biết ăn chơi
đài các như ai, và cuối cùng mức cao nhất là nâng Bờm lên một người ăn thức ăn
thanh cảnh trong lẽ Tết. Lôgic cư xử của Phú ông là ngày càng tỏ ra coi trọng
Bờm, lịch sự với Bờm, đặt Bờm xa dần những tương quan vật chất thô lậu để đưa
Bờm vào cương vị quý tộc có chim đồi mồi và biết quý nắm xôi hơn cả trâu bò,
nhà cửa. Nghĩa là, bằng sự mặc cả theo lôgic nâng cấp thân phận, nâng cấp giá
trị văn hóa đó, Phú ông đã giải phóng Bờm khỏi thân phận nông dân trong các
quan hệ kinh tế sản xuất để đưa Bờm vào không gian văn hóa, môi trường giá trị
văn hóa. Và nếu như ta đã từng bán nhà, bán cửa, bán trâu bò để giành lấy một
thanh danh, một “miếng giữa làng” thì sao Bờm lại không thể đổi quạt mo lấy nắm
xôi kia, nhất là khi nắm xôi được đưa ra trong tư cách phủ định trâu bò, nhà
cửa?
II - Nụ cười của Bờm, một bản lĩnh
nước đôi
Khả năng giải mã một văn bản là vô tận và mỗi cách
tiếp cận, lại có nhiều góc nhìn khác nhau, mỗi góc nhìn khác nhau lại có nhiều
công cụ và thao tác khác nhau.
Khi giải mã lôgic trao đổi giữa Phú ông và Bờm theo
hướng tìm kiếm một lôgic văn hóa như đã trình bày ở phần trên, chúng tôi mong
mã số mới này bao quát cả nụ cười của Bờm ở câu cuối của bài ca dao. Nhưng với
một sự thận trọng cần thiết, chúng tôi muốn phân tích sâu nụ cười nước đôi, đi
vào hai hướng khác nhau giả định hai ý nghĩa khác nhau để đi đến kết luận rằng:
nụ cười của Bờm là chấp thuận hay từ chối thì lôgic ngầm đã phân tích ở phần
trên vẫn không sụp đổ.
1. Nụ cười chấp thuận.
Theo lô gíc thông thường vì được nâng giá văn hóa
và được cải thiện thân phận qua những lần Phú ông mặc cả, Bờm cười và chấp
thuâ.n. Nụ cười của Bờm đã được hầu hết các nhà phân tích coi là nụ cười chấp
thuận, nhưng lại nói bản chất sự chấp thuận này là cái nhìn thiết thực thiển
câ.n. Theo hướng giải mã của chúng tôi thì nụ cười này của Bờm lại là nụ cười
chiến thắng, nụ cười của kẻ mạnh vì Bờm đã được Phú ông liên tục “xin đổi” một
cách năn nỉ và trân trọng, hơn thế nữa ngày càng đưa ra những vật đổi thanh
cao. Quá trình thay vật trao đổi cũng là quá trình thanh cao hóa, tượng trưng
hóa và song song với nó là quá trình Phú ông từ chỗ huênh hoang, cậy của trở
thành kẻ thành tâm. Như vậy là Phú ông lại xoay như chong chóng trước một cái
lắc đầu duy nhất của Bờm và cuối cùng phải thay đổi thái độ. Đó là sự chiến
thắng của Bờm. Sự chiến thắng này là chiến thắng về văn hóa, vì trong quan hệ
quyền lực và quan hệ cạnh tranh kinh tế không thể có chuyện kẻ mạnh về gạo bạo
về tiền như Phú ông phải xoay xỏa năn nỉ Bờm như thế. Chỉ có thể hiểu sự bất
lực cay cú của Phú ông từ góc nhìn văn hóa. Khát vọng chinh phục, khát vọng
đồng hóa là một khát vọng không dễ gì thỏa mãn bằng tiền của và bạo lư.c. Sự
kiên định bản ngã văn hóa tạo nên sức mạnh “phú quý bất năng di” của những
người nông dân nghèo khổ. Suy rộng ra sự kiên định của Bờm cũng chính là sự
kiên định của bản lĩnh văn hóa kiểu Việt Nam.
2. Nụ cười từ chối
Nụ cười của Bờm nếu hiểu là nụ cười từ chối thì
lôgic văn hóa của cuộc trao đổi vẫn không vì thế mà bị sụp đổ, trái lại được
khẳng định rõ hơn. Bờm vẫn có thể từ chối một ngôi vị văn hóa càng ngày càng
cao mà Phú ông đã đưa tới cho Bờm vì bản lĩnh của Bờm là một tự do bên ngoài
những liên kết ấy. Khát vọng của Bờm chỉ là được là chủ nhân của cái quạt mo,
khát vọng ấy là một nhu cầu tinh thần mang tính triết học mà ngay cả những giá
trị tinh thần cũng không thể trao đổi được dù Bờm có được Phú ông phong Thánh
hay dù ai đó có quyền lực đặt Bờm vào ngôi Vua như trong truyện cổ tích thì Bờm
vẫn không thể đánh đổi cái quạt mo, lấy những ngôi vị cao quý đó, đơn giản chỉ
vì Bờm yêu cái quạt mo gắn bó và thủy chung với nó. Logic của tình yêu là như
vâ.y. Người nông dân Việt Nam trong cổ tích và ca dao đã luôn ca ngợi những đức
tính thủy chung:
Chồng em áo rách em
thương,
Chồng người áo gấm xông
hương mặc người
Bài ca dao “Thằng Bờm”, cũng có thể là một bài
ca dao ngợi ca đức thủy chung tình nghĩa của con người đối với đồ vật của mình.
Với đồ vật cũng gắn bó như vậy thì với con người còn gắn bó đến mức nào.
Như vậy là chấp thuận hay từ chối, nụ cười của Bờm
cũng bộc lộ một phương thức ứng xử tế nhị đầy tính nước đôi của con người Việt
Nam. Trong tư cách một tín hiệu nghệ thuật, nụ cười của Bờm là một tín hiệu đa
nghĩa. Nó là viên ngọc đặt trên bệ đỡ của cuộc thỏa thuận kỳ lạ đó. Và dù viên
ngọc có ánh lên mầu sắc khác nhau, thì cái giá đỡ nâng nó lên vẫn không vì thế
mà thay đổi. Mỗi một câu ca dao là một nấc thang nâng cao nhân cách, phẩm giá
và sự kiên định văn hóa của con người Việt Nam. Bài ca dao “Thằng
Bờm” là một sự cắt nghĩa giải mã bản lĩnh văn hóa Việt trước bao nhiêu
tham vọng, âm mưu đồng hóa và chiếm đoạt.
Bài ca dao “Thằng Bờm”, dù có ý thức hay không
đã phát lộ khát vọng văn hóa trong con người Việt Nam là khát vọng lớn hơn khát
vọng của cải. Quan hệ văn hóa đã lấn át quan hệ thương mại, dẫn đến cái giá trị
hơn vàng bạc hay tiền của, khát vọng về đổi thay thân phận và đổi thay diện mạo
lớn hơn khát vọng về tài sản. Cái quạt mo ở đây chính là biểu trưng của bản
lĩnh văn hóa, không để mất văn hóa bằng mọi giá.
Có thể nói, cũng đều là những bài ca dao bộc lộ
khát vọng văn hóa của người nông dân Việt Nam, nhưng bài Thằng Bờm là tương phản,
đối trọng với bài “Con cò mà đi ăn đêm”.
Nếu như con cò bị lộn cổ xuống ao phải năn nỉ xin “ông ơi, ông vớt tôi nao và xin được xáo nước trong” để giãi bày tấm
lòng trong sạch, thì “Thằng Bờm” đã có thể nở nụ cười hạnh
phúc, nụ cười của kẻ mạnh trước tư thế năn nỉ của Phú ông. Sự đảo thế trong hai
bài ca dao cũng phát lộ một dải tần rộng của bản lĩnh văn hóa Việt Nam, dù ở
thế mạnh hay thế yếu, dù lúc sa cơ hay lúc lên ngôi, người nông dân Việt Nam
vẫn kiên định khôn nguôi một khát vọng văn hóa giản dị: sự trong sạch, đức thủy
chung vượt lên giầu sang và cái chết.
Mời thư giãn với nhạc phẩm THẰNG BỜM CÓ CÁI QUẠT MO
của Đỗ Lộc, qua tiếng hát bé Bảo Khương:
*
ĐỖ MINH TUẤN
(Nhà thơ, Đạo diễn
điện ảnh)
Địa chỉ: Hãng phim Nhân Đạo, Số 14 ngõ 43 Võng Thị,
phường Bưởi, quận
Tây Hồ, thành phố Hà Nội
.
…………………………………………………………………………
- Cập nhật từ email: quanboyman1992@yahoo.com.vn gửi ngày 19.03.2019.
- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng Xuân Xuyến.
- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng
lại.
.
0 comments:
Đăng nhận xét