(Nguồn ảnh: internet) |
NHÀ PHÊ BÌNH
NGƯỜI LÀ AI
*
1.Nhà phê bình, người là
ai?
(Tác giả Bùi Công Thuấn) |
Nhà phê bình trước hết phải là tri kỷ văn chương
cuả người sáng tác. Nhà thơ Hoàng Cầm tâm sự, ông
nói rất cảm động: “Tôi hy
vọng, rất chân thành, được gặp những tâm hồn bầu bạn, có độ lượng để bao dung,
có tấm lòng nhân ái để thông cảm, có tri thức đủ để hiểu thấu đáo tác phẩm và
tác giả, hiểu cả điểm mạnh và điểm yếu của một người suốt đời lấy Thơ làm cứu
cánh, làm mục đích, làm lẽ sống. Ngày xưa, đọc Tiểu Thanh Ký, Nguyễn Du
cũng là tri kỷ cuả người “phong vận“ và đi tìm tri kỷ văn chương
trong cõi nhân gian:“Bất tri tam bách dư niên hậu / thiên hạ hà nhân khấp Tố
Như “. Tâm sự cuả hai nhà thơ lớn ấy là tiếng nói tri âm tha thiết đối
với người đọc, nhất là với nhà phê bình.
Người viết văn nào khi viết tác phẩm cũng
mong có người hiểu mình, chia xẻ với mình những nghĩ suy, đồng điệu với mình
trong cảm nhận và noí tiếng nói trân trọng với những cố gắng cuả mình. Chẳng ai
muốn tác phẩm được viết ra lại chìm vào quên lãng, như viên sỏi ném
xuống ao cuộc đời, không gợn chút sóng . Quả là vô tình khi nói
rằng: nhà phê bình, “họ sống kiếp phù du
nổi lên theo làn sóng sáng tác văn chương (khi gặp được tác phẩm hay), họ
là một loài tầm gửi (vào sức sống của tác phẩm văn chương)“. (1) Sự vô tình trở thành hàm hồ không chấp nhận
được: “Thực ra anh phê bình chỉ là
chuyên gia “ẩm thực nghệ thuật”. Tôi ăn món ấy, ở hàng ấy thấy ngon và “giá cả
hợp lý” thì phát ngôn ra cho mọi người biết. Nếu bạn thấy quá đắt không ngon
bạn có kiện anh viết giới thiệu không hay chỉ tự “rút kinh nghiệm” thôi? Nhưng
nếu khoái khám phá ẩm thực bạn sẽ tìm đến, thậm chí tôn sùng một nhà phê bình
ẩm thực nào đó “của mình” (2) Một cách ví von khác cũng hàm hồ không
kém, như một sự giễu cợt: “Lý luận
phê bình giống như giữ rừng, nhiều lâm tặc mà ít cán bộ kiểm lâm. Đau đớn hơn
là cán bộ kiểm lâm không có phương tiện gì trong tay. Những nhà lý
luận phê bình thực sự đang sống trong sợ hãi!”(3). Coi nhà phê bình
là cây tầm gửi, là chuyên gia ẩm thực nghệ thuật, là cán bộ kiểm lâm,
người viết tỏ ra không hiểu được nhà văn, càng không hiểu được nhà phê bình,
đồng thời hạ rất thấp giá trị cuả công việc phê bình. Với cách nhìn như thế,
bao giờ mới có được nhà phê bình tri kỷ cuả nhà văn? Nhà thơ Trần Đăng Khoa khẳng
định “Ông phê bình ấy hoàn toàn nhầm lẫn.
Phê bình chân chính không bao giờ là cây tầm gửi cả.”(4)
2.Ai cũng là nhà phê
bình
Dường như không có sự đồng nhất trong nhận thức về
vai trò cuả nhà phê bình. Sự tranh cãi xuất phát từ chính nhận thức này. Người
ta đòi hỏi nhiều điều quá sức đối với nhà phê bình. Chẳng hạn “Lý luận phê bình chưa làm nổi việc tổng kết
để đánh giá và hướng dẫn dư luận, chưa có tác động đáng kể nào vào dòng chảy
văn chương” (5) Một nhà phê bình sao có thể làm nổi việc tổng kết đánh giá
một thời đại văn học. Đó là công việc nghiên cứu cuả Viện Văn Học. Hội nhà Văn
có gần 1000 hội viên, không một nhà phê bình nào đủ sức đọc hết tác phẩm cuả
tất cả các nhà văn nhà thơ ấy. Nhà phê bình có thể chỉ đọc những tác giả nào
thực sự là có những giá trị văn chương, thậm chí chỉ đọc tác phẩm cuả nhà văn
mình tri kỷ, gắn bó với tác giả ấy suốt một đời sáng tác. Chỉ một mình Nguyễn
Du, đã có bao nhiêu người viết về giá trị văn chương cuả ông, nhưng đến nay,
vẫn còn rất nhiều vấn đề cần tiếp tục khám phá. Vì thế đòi nhà phê bình phải “làm nổi việc tổng kết để đánh giá và hướng
dẫn dư luận” là một việc không tưởng
Nguyễn Bỉnh Quân còn chỉ ra cụ thể: “Ở ta phê bình được trao quá nhiều nhiệm
vụ và trách nhiệm: Làm tuyên giáo triển khai đường lối, nghị quyết, soi
đường cho sáng tác, làm cái roi quất cho con ngựa sáng tác lồng lên, làm lính
gác cho Đảng, giáo dục quần chúng vv và vv. Một vị “quan văn nghệ” từng mắng:
Anh phụ trách phê bình mà không chỉ đạo cho anh em phê bình viết cái gì, viết
thế nào, viết tác giả, tác phẩm nào thì không xứng đáng làm lãnh đạo. Tôi đành
nhận mình không biết lãnh đạo. Một họa sĩ lão thành căn dặn: Phê bình phải như
đại bàng nhìn xa, chỉ đường cho sáng tác đi tới. Tôi đùa mà thật: Nếu biết phải
vẽ gì, vẽ thế nào thì em vẽ lấy chứ “dại gì” mà chỉ cho các bác!. Còn chuyện
làm roi quất ngựa hay làm lính gác mà nhiều “nhà lý luận phê bình” thường nhắc
nhở tôi thì tình thực là tôi không làm được. Thế nên tôi hốt hoảng khi Chủ tịch
một Hội Trung ương nói trên báo rằng: Hội đồng lý luận phê bình Trung ương phải
như cảnh sát 113!” (đd ). Chỉ đọc những nhiệm vụ và trách nhiệm ấy
thôi cũng đã chóng mặt, nói chi là thực hiện những nhiệm vụ ấy! Thế nhưng cần
xác định rõ: nếu anh là nhà phê bình trong Hội Nhà Văn, thì anh phải
thực hiện những nhiệm vụ ấy. Hội nhà Văn là tổ chức chính trị nghề nghiệp cuả
người viết văn, có nhiệm vụ chính trị cụ thể là “làm lính gác cho Đảng, giáo dục quần chúng…“.
Nếu không thực hiện nhiệm vụ ấy, sẽ là thiếu sót trách nhiệm. Vấn đề là thực
hiện những nhiệm vụ ấy như thế nào?
Và đây là cái cách người ta thực hiện. Nhà
phê bình Phạm Xuân Nguyên nói. "Ta
hãy xem một tác phẩm như Chuyện kể năm 2000 của Bùi Ngọc Tấn, có một
bài viết nào về nó trên báo chí trong nước? Và mới đây, Ba người khác của
Tô Hoài đã có cả một hội thảo do Hội
Nhà văn Hà Nội tổ chức mà muốn biết mọi thông tin về nó chỉ có
thể đọc trên mạng talawas." (6)
Thực ra, mỗi nhà văn đã là nhà phê
bình tác phẩm cuả mình. Nhà xuât bản cũng là nhà phê
bình vì chịu trách nhiệm in ấn phổ biến tác phẩm. Sau cùng, mỗi người đọc
là một “nhà phê bình“ khi tiếp cận với tác phẩm, họ tạo nên một cộng đồng phê
bình. Tất cả chỉ khác nhau ở tiêu chí và trách nhiệm phê bình. Chẳng hạn tiêu
chí cuả nhà văn là sự sáng tạo cái đẹp, nhưng tiêu chí cuả nhà xuất bản trước
hết là tiêu chí chính trị và lợi nhuận. Tiêu chí cuả người đọc
thì rất phức tạp, mỗi người đọc có thể có những tiêu chí riêng khi chọn đọc tác
phẩm, có khi vì thích tác giả nào đó, có người đọc giải trí, có người đọc vì tò
mò, có người đọc nghiên cứu…
3. Trách nhiệm cuả nhà
phê bình chuyên nghiệp là gì?
Tôi xin không nói về “nhà phê bình ăn theo“, “nhà
phê bình cánh hẩu”, “những nhà phê bình vọng ngoại” hay những “nhà phê bình” không
vì mục đích văn chương ... Vậy nhà phê bình “chuyên nghiệp” có trách nhiệm gì? Trước hết là đọc tác phẩm văn
chương, vưà với tấm lòng tri kỷ, vưà bằng trình độ chuyên nghiệp và
phương pháp đọc khoa học, để tìm ra những cái mới, những cái
hay, những giá trị văn chương mà tác giả đóng góp cho nền văn học,
cho sự phát triển cuả lịch sử văn học. (xin lưu ý, nhà phê bình chuyên nghiệp
không có trách nhiệm phải đọc hết mọi tác giả tác phẩm, nhất là những tác giả
tác phẩm không sáng tạo, không có giá trị văn chương. Ở đây có những khaí niệm
như: tính chuyên nghiệp, cái hay, cái mới, giá trị văn chương lẽ ra
cần làm rõ, vì vẫn còn tranh cãi, song với những nhà phê bình chuyên
nghiệp, tôi nghĩ, vấn đề không cần đặt ra)
Vấn đề có khiá cạnh tế nhị. Nhà phê bình sẽ
đọc những tác phẩm nào ? Người tinh tường sẽ nhận ra ngay những tài
năng sáng tạo, tác giả nào là trung bình , tác phẩm nào là có giá trị. Hoài
Thanh nói thế này trong Thi Nhân Việt nam: “Vậy
trong nước ta có bao nhiêu thi sĩ ?40.000 hay 400.000? 400.000 có
thơ đăng báo in sách chừng hơn 40 người có trích trong quyển này, và may
mắn ra 4 người sẽ có tên lưu truyền hậu thế“. Quả vậy những tên
tuổi nhưThúc tề,Phạm hầu, Thu Hồng, J.Leiba, Thái Can, Vân Đài, Đỗ Huy Nhiệm,
Lưu Kỳ Linh, Nguyễn Giang, Phan Khắc Khoan, Phan Thanh Phước, Phan Văn Dớt,
Nguyễn Xuân Huy, Mộng Huyền, Nguyễn Đình Thư..đã được Hoài Thanh đưa
vào Thi Nhân Việt Nam, nhưng đến nay mấy ai nhắc tới họ.
Khi nhà phê bình không viết, có nghiã là họ chưa
tìm thấy những giá trị đích thực, chưa nhận ra tài năng đích thực, chưa gặp
được cá tính sáng tạo độc đáo, họ chưa tìm thấy cái cần tìm kiếm. Cao Hải Thanh
cho rằng: ” …ở lĩnh vực sáng tác hôm nay chúng ta chưa có những tác phẩm tầm cỡ đủ
sức thu hút giới phê bình quan tâm. Không riêng nhà phê bình mà cho bất cứ ai,
còn gì buồn hơn khi đọc xong một cuốn sách mà thấy không có gì mới để nói, thậm
chí thấy tiếc đã mất thời gian đọc“ (7).Mấy khi có những hiện tượng
văn học báo hiệu một tài năng, để nhà phê bình tìm thấy tri kỷ, chẳng hạn hiện
tượng Nguyễn Huy Thiệp.
Tại sao có “nhà văn“ cho rằng nhà phê
bình không đủ sức đọc các tác phẩm cuả họ, cho rằng nhà phê
bình lẹt đẹt theo đuối sáng tác, nhà phê bình là cây tầm gửi ăn theo phong
trào…Đó là sự ngộ nhận. Nhà văn trẻ muốn được khẳng định tài năng, muốn được
những nhà phê bình có uy tín đề cao mình, nhưng khi thấy không ai nhắc đến
mình, thì tự huyễn hoặc mình bằng những cách nói “gây sự”: “ngày nay đội ngũ lý luận phê bình văn chương
đông đảo, mỗi người đều có nhiều tập sách, thậm chí một số người có hàng chục
tập sách dày nhưng công việc lý luận phê bình vẫn lẹt đẹt ở phía sau sáng
tác. Đây là một thách đố mà các nhà lý luận phê bình có tự trọng, có bản
lĩnh không thể không tìm câu trả lời” (Nguyện
Quỳnh Thư, đd). Đó là một trong những cách nói có tính “gây
sự”. Nghiã là nếu nhà phê bình không đáp ứng được yêu cầu cuả Nguyễn
Quỳnh Thư thì họ là những người “thiếu tự
trọng, hay không có bản lĩnh” hay sao ?
Đọc bài cuả Đỗ Lai Thuý về nhà thơ Lê Đạt, ta sẽ
nhận ra Lê Đạt là một tài năng cách tân thực sự. So với Lê Đạt, những nhà thơ
trẻ hiện nay ai có được tài năng như thế để nhà phê bình say mê khám phá và
viết về họ? (Tôi không có ý nói các nhà thơ trẻ hiện nay là không có tài năng,
song sự nghiệp sáng tác cuả họ còn dài, nếu họ thực sự tài năng, thì chính họ
làm ra họ, không phải nhà phê bình. Chẳng hạn, không có Hoài Thanh thì Xuân
Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử, Nguyễn Bính vẫn toả sáng trên bầu trời thi ca Việt
Nam.) Dù vậy, theo nhà văn Thuận: “Đúng
là một tác phẩm muốn gây được tiếng vang cần phải có sự ủng hộ của truyền
thông, báo chí và các nhà lý luận văn học. Họ là nhịp cầu nối tác phẩm với công
chúng." Trong thực tế, nhiều “ nhà văn “ nổi đình nổi đám là nhờ công
nghệ lăng xê. Nhưng dầu vậy, họ khó lọt vào mắt xanh cuả nhà phê bình chuyên
nghiệp, bởi vì những giá trị do quảng cáo , có không ít những giá trị giả,
không ít người đã từng bị lưà.
Tất nhiên yêu cầu về năng lực cuả nhà phê
bình chuyên nghiệp là rất cao. Trước hết, anh ta phải có “năng khiếu“ phê bình.
Không phải là thứ năng khiếu trời cho , “Người phê bình cũng là một nghệ sĩ và có uy lực vô hình. Trời sinh ra
ta có cái lưỡi, cái mắt hơn người như trời cho ai giọng ca độc đáo vậy. Thế
nên “trời không cho” thì chịu, không học mà có được, không xin hay
vay mà có được.” (Nguyện Bỉnh Quân, đd).
“năng khiếu” phê bình biểu hiện ở sự yêu thích văn chương, ở sự say
mê khám phá cái đẹp văn chương, ở năng lực tư duy, năng lực lý luận. Năng
khiếu ấy chỉ có thể trở thành năng lực phê bình khi có một sở học đầy đặn
kiến thức đông tây kim cổ, ít nhất là ở lĩnh vực chuyên môn cuả mình, và có
những tiêu chí tiến bộ để đánh giá tác phẩm; đồng thời phải biết sử dụng hiệu
quả những phương pháp phê bình khoa học nào đó, kết hợp với một trực
giác nhạy bén trong việc thẩm định. Để có được những phẩm chất ấy, nhà phê
bình phải học tập cật lực, làm việc cần mẫn, nghiêm túc,và tốn rất
nhiều thời gian. Chính vì thế có không nhiều những nhà phê bình chuyên nghiệp.
Có người trình độ văn hoá không cao, vẫn có thể là nhà văn. Trái lại, một người
dù tốt nghiệp đại học, không thể trong ngắn hạn, có thể trở thành nhà phê bình
chuyên nghiệp. Người trẻ ít theo con đường trở thành nhà phê bình là vì vậy.
Hơn nưã, nhà văn sau lao động nghệ thuật, có thể bán tác phẩm để lấy lại công
sức, còn nhà phê bình hôm nay, có lẽ chẳng ai có thể lấy lại được công sức bằng
tác quyền những gì mình viết, có chăng là niềm vui tinh thần.
Chỉ nói riêng về việc học tập các phương pháp phê
bình, không phải nhà phê bình nào cũng nắm được tất cả phương pháp
và vận dụng được vào phê bình những tác phẩm cụ thể. Nhà thơ Trần Đăng Khoa
nhận xét: “Nhiều nhà phê bình cứ nói
lý luận chung chung thì còn nghe được, nhưng khi đi vào những tác phẩm cụ thể
thì họ lại rất lúng túng. Nhiều khi họ phân tích, nhận định buồn cười lắm.” (nhận
định này có hơi chủ quan!). Nhà phê bình Vương Trí Nhàn thú nhận: “Tôi không quan tâm lắm tới các trường phái
mà chỉ đọc kỹ một hai tác giả cụ thể. Người để lại ảnh hưởng nhiều nhất với tôi
là nhà nghiên cứu người Nga M.M.Bakhtin (1895-1975),“ (8) Nhà Phê Bình Hoài
Nam noí rõ: ”… hiểu được những Bakhtine, Lotman, Todorov, Barthes, v.v., theo tôi, là
điều sẽ khiến đa phần các nhà PBVH ở ta hiện nay còn phải tốn cơm tốn gạo (ấy
là nói những ai chịu đọc!). Những tên tuổi phê bình mà tôi vừa kể trên (tất
nhiên còn có thể liệt kê thêm nhiều người khác nữa) uyên bác và phức tạp khủng
khiếp. Tôi không chịu ảnh hưởng của họ, đơn giản vì tôi hiểu họ quá lỗ mỗ!“
Việc sử dụng các phương pháp phê bình
hiện đại đối với các nhà phê bình Việt Nam vẫn còn hạn chế, nhưng đã
có những bước chuyển mạnh mẽ, thay thế cách đọc cảm tính từ lâu nay. Nhà phê
bình Phạm Xuân Thạch noí: “Thú thực, lối
đọc của tôi là một lối đọc mang tính xã hội học. Và còn một điểm nữa,
tôi mong muốn trở thành một nhà phê bình Mác xít đích thực. Tôi vẫn đang đọc
Eagleton, Adorno và Bourdieu.“ Nhà phê bình Hoài Nam cùng một cách đọc
như Phạm Xuân Thạch: ”Trước một tác phẩm văn học, tùy vào phẩm tính của nó và tùy vào sự hiểu
biết cá nhân, tôi có thể tham khảo phê bình phân tâm học, phê bình cấu trúc,
phê bình ngôn ngữ, phê bình huyền thoại... nhưng không chủ vào bất cứ phương
pháp nào. Nếu có thể miễn cưỡng nói tới một lực hấp dẫn cơ bản,
thì với tôi, đó vẫn là phê bình xã hội học - dù rằng phương pháp này cũng
chẳng đơn giản chút nào. Bởi một xác tín: văn chương sẽ chẳng là gì cả nếu nó
không là một dấn thân xã hội của nhà văn!”. Vẫn biết phương pháp phê bình
Marxist tuy có những mặt mạnh, nhưng nó không giúp nhà phê bình nhìn ra những
giá trị thẩm mỹ cuả văn chương, không giúp nhận ra cá tính sáng tạo độc đáo cuả
nhà văn. Trước đây, trong nhà trường phổ thông, dùng phương pháp xã hội học,
người ta đã biến giờ giảng văn thành giờ giảng chính trị.
Nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên cho biết: “Hiện tại tôi đang đọc lý thuyết văn chương
Hậu Hiện Đại. Ảnh hưởng mà tôi thu được ở các lý thuyết phê bình là ảnh hưởng
tổng hợp. Phương pháp phê bình của tôi là phương pháp văn bản. Tôi chỉ đọc
văn bản và viết theo cách tôi đọc văn bản đó.”
( phải chăng Phạm Xuân Nguyên áp dụng phương pháp
cuả Phê Bình Mới Anh Mỹ với hai đại biểu: I. A. Richards và T. S.
Eliot? Các nhà Phê Bình Mới chỉ tập trung vào văn bản ). Nhà phê bình
Nguyễn Hoà có một góc nhìn khác: - “Từ tiếp cận văn hóa - văn chương, đi tìm các lý do dẫn tới sự ra đời
của tác phẩm, kết hợp với việc luận giải về những hay - dở của tác phẩm từ góc
nhìn của một (vài) lý thuyết nào đó, xác lập những mối liên hệ giữa tác phẩm
với “sinh quyển” văn hóa - văn chương của nó“ (phải chăng đó là phương
pháp phê bình Hậu Cấu Trúc Luận và Giải cấu trúc? Tìm hiểu văn
học, phần nào trùng lấp lên việc tìm hiểu văn hoá.)
Còn một hướng tiếp cận khác, Cao Hải Thanh nhận xét: ”Gần đây theo
tôi nổi lên hai tên tuổi cùng hai hướng nghiên cứu được kỳ vọng là Trần Đình Sử
với hướng nghiên cứu thi pháp chú ý tới sự vận động và quy luật phát
triển hình thức của văn học và Đỗ Lai Thúy cùng hướng nghiên cứu trên bình
diện các mẫu gốc văn hóa.” Tôi cũng đồng ý với Cao Thanh Hải,
phương pháp đọc tác phẩm theo thi pháp là một phương pháp có khả năng giúp
người đọc khám phá được nhiều điều mới lạ. Tất nhiên cần phối hợp với những
phương pháp khác như phương pháp tiểu sử, phương pháp Marxist, phương pháp phê
bình Cấu Trúc luận, Giải Cấu Trúc và cả Hậu Hiện Đại. Gần đây, nhân giỗ 49 ngày
nhà thơ lê Đạt, Đỗ Lai Thuý có bài viết về thơ Lê Đạt với những khám phá thật
thú vị (9) Chu Văn Sơn cũng có những khám phá đặc sắc về thơ Nguyễn Bính
(10) Trần Ngọc Hiếu về thơ Việt đương đại (11)
Qua kinh nghiệm cuả nhà phê bình ở trên, người đọc
có thể nhân thấy, tuy âm thầm nhưng những nhà phê bình hiện nay đều rất nỗ lực
tiếp cận các phương pháp phê bình hiện đại trong công việc phê bình cuả mình,
dù rằng, sự vận dụng các phương pháp phê bình mới còn hạn chế. Ngay những nhà
phê bình hải ngoại như Đặng Tiến, Bùi Vĩnh Phúc, Đoàn Cẩm Thi, Nguyễn Hưng
Quốc, Nguyễn Đức Tùng, mặc dù có nhiều điều kiện tiếp xúc với những phương pháp
phê bình mới, có trình độ và khả năng viết tốt, nhưng họ vẫn chưa có được những
công trình phê bình nào thật sự là tiên phong. (ngoại trừ Nguyễn Hưng
Quốc có một số bài giới thiệu các phương pháp phê bình, và gần đây, Ngô Tự Lập
cũng có những bài viết về phê bình văn học với nhãn quan khá rộng – Ngô Tự Lập
không phải là tác giả hải ngoại). Nói như nhà phê bình
Hoài Nam: “hiểu được những
Bakhtine, Lotman, Todorov, Barthes, v.v., theo tôi, là điều sẽ khiến đa phần
các nhà PBVH ở ta hiện nay còn phải tốn cơm tốn gạo (ấy là nói những ai chịu
đọc!)” (đd)
Tuy vậy những nhà phê bình
Việt Nam hiện nay cũng đã đóng góp cho phê bình văn chương những khám
phá mới mẻ. Đúng như nhà phê bình Huỳnh Như Phương nhận xét trong hội thảo bàn
tròn : “Dù chậm chạp, lý luận phê
bình văn học cũng đang vận động để theo kịp với trình độ và sự phát triển của
thế giới. Tôi muốn đề nghị bạn tìm đọc những tác phẩm của một số cây bút ở
độ tuổi trên dưới 50 như: Trương Đăng Dung, Nguyễn Văn Dân, Phạm Xuân Nguyên,
Chu Văn Sơn, Nguyễn Đăng Điệp... để có thể thấy được sự vận động đó.“
So với Hoài Thanh,các nhà phê bình hôm nay và có
bước tiến rất xa, bởi vì Hoài Thanh chỉ là một nhà phê bình cảm tính.Ông có
năng khiếu phê bình và một trực giác nhạy bén, nhưng những nhận định cuả ông
chỉ là những nhận định có tính cách mơn trớn tình cảm, không có
khả năng làm sáng bừng trí tuệ người đọc. Ông viết về Nguyễn Bính: “.. đáng trách chăng là giưã những bài giống hệt
ca dao người bỗng chen vào một đôi lời quá mới. Ta thấy khó chịu như
khi vào một ngôi chuà có những ngọn đèn điện trên bàn thờ Phật. cái lối gặp gỡ
ấy cuả hai thời đại rất dễ trở nên lố lăng “ (Hoài Thanh –Thi Nhân
Việt Nam) Nếu đọc bài viết cuả Chu Văn sơn về Nguyễn Bính, người đọc sẽ nhận ra
Chu Văn Sơn có nhiều khám phá, lý giải rất mới mẻ, thú vị và thuyết phục về đặc
sắc thơ Nguyễn Bính và cá tính sáng tạo cuả nhà thơ. Điều này, bằng cách đọc
cảm tính, Hoài Thanh không sao với tới được. Vì thế Thi Nhân Việt
Nam đến nay chỉ còn một chút giá trị tư liệu về thơ 1930-1945.
4. Những vấn đề
Phê bình là đọc tác phẩm đương đại hay tác phẩm quá
khứ ? thông thường đọc tác phẩm đương đại thì được gọi là phê bình, đọc tác
phẩm quá khứ là nghiên cứu. Theo tôi, dù đọc tác phẩm đương đại, nhà phê bình
vẫn phải làm những thao tác nghiên cứu, cũng vậy đọc tác phẩm quá khứ, nhà phê
bình vẫn phải đọc bằng cảm quan đương đại. Phê bình là viết cho ngày hôm nay và
hướng về ngày mai. Chỉ khác ở chỗ, tác phẩm đương đại còn đang trong tranh cãi,
giá trị chưa được khẳng định, trái lại tác phẩm quá khứ, qua thời gian, giá trị
đã được khẳng định.
Còn nhiều vấn đề ngổn ngang cần có tiếng nói cuả
nhà phê bình. Chẳng hạn việc đánh giá văn chương trẻ, việc lý luận phê bình
tham gia thúc đẩy sáng tác, sự thiếu vắng những tác phẩm đỉnh cao, thiếu vắng
những nhà phê bình trẻ, việc hội nhập văn chương trong nước, ngoài nước; văn
chương “chính thống“ và văn chương “ngoài
luồng“, việc đối xử với văn chương miền Nam trước 1975, việc tổng kết giai đoạn
văn học 1975-2000,…Ở tất cả những vần đề phê bình trên, cần nhiều tiếng nói có
trách nhiệm, thực sự vì sự phát triển cuả văn chương dân tộc. Và đã có những
tiếng nói thuyết phục, song chưa nhiều. Trái lại sự khác biệt về quan điểm và
mục đích phê bình còn rất lớn, có lúc, nơi này nơi kia có những kiểu nói không
văn chương.
Kẻ viết bài này, một lần nhắc tới bi kịch cuả Võ
Phiến khi ông viết cuốn Văn Học
Miền Nam 1954-1975. Võ Phiến là một nhà văn chống cộng
triệt để, nhưng trong công trình để đời cuả mình, ông lại phải sử dụng phương
pháp luận Marxist . Và vì thế, những điều ông nhận định trở nên mâu thuẫn với
những gì ông muốn ca ngợi văn chương miền Nam. Bài viết chạm phải nọc
ngưòi chủ duyệt bài cuả một tạp chí, có lẽ là người người bênh vực Võ Phiến.
Tôi bị ông ta mắng cho te tát.(12) Cũng vậy khi tôi viết về Thanh Tâm Tuyền, có
độc giả đã bằng nhiệt tình chống cộng cuả mình, chỉ thẳng vào mặt tôi bảo rằng,
tôi được đào tạo ở một nước như bắc Triều Tiên, tôi viết theo chỉ thị cuả ai,
đằng sau tôi là ai! (13) (trình độ đọc bài và nhận thức về văn chương cuả độc
giả ấy thật là ấu trĩ!) Ấy là do thái độ nhìn văn chương bằng nhãn quan chính
trị . Sự ngộ nhận là tất yếu.
Nhà phê bình , người là ai, và viết thế nào trong muôn
vàn những khó khăn như thế? Tôi nghĩ, mỗi người viết phê bình có câu trả lời
cuả riêng mình. Nhà phê bình chân chính vẫn là người đi giưã mọi người, soi
sáng thêm con đường nghệ thuật, và là tri kỷ cuả nhà văn. Họ cũng là
người khai phá những giá trị văn chương cuả mọi thời, đem đến niềm
tin yêu cho những người yêu chuộng văn chương, và góp phần làm rạng
rỡ thêm văn chương dân tộc.
______________________
(1).Đặng Anh Đào, Viết và đọc phê bình văn học: Đi tìm
một lối thoát - Nguồn: Công An Nhân Dân
(2).Nguyễn Bỉnh Quân, “Phê bình bị phê bình nhiều
nhất” tạp chí Tia Sáng số tháng 9-2007,
(3).Nguyễn Thúy Ái, Hội nhà văn thành phố Hồ Chí
Minh tổ chức gặp mặt 30 cây bút đang gắn bó với công tác lý luận phê
bình, 22-9-07
(4)Trần Đăng Khoa, Thương Huyền (thực hiện) Nguồn: Đảng
Cộng sản Việt Nam
(5) Nguyên Quỳnh Thư , Lý luận và đổi mới văn
chương, Nguồn: Công An Nhân Dân
(6). Thuận Thiên, Toạ đàm văn học do Hội đồng
Anh tổ chức tại Hà Nội tối 22/6/2007 (về ý kiến cuả Phạm Xuân Nguyên: thực
ra báo chí trong nước có nói đến Ba Người Khác như Tuổi Trẻ, Sài Gòn Giải
Phóng).
(7) Cao Hải Thanh, Lý luận phê bình văn học hôm
nay-Một cách nhìn nhận , Văn Nghệ Quân đội
(8) Nhà lý luận phê bình văn học: Học gì, đọc gì?
(9) Đỗ lai Thuý, Lê Đạt- Chữ (Nhân giỗ 49
ngày nhà thơ Lê Đạt).Vietnamnet.
(10) Chu Văn Sơn, Ba đỉnh cao Thơ Mới: Xuân Diệu -
Nguyễn Bính - Hàn Mặc Tử:
(11) Trần Ngọc Hiếu,Tìm hiểu một quan niệm nghệ
thuật về ngôn từ thơ Việt đương đại (nguồn: Tham luận tại hội thảo toàn quốc“
văn học Viêt nam sau 1975 - Những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy, tại khoa ngữ
văn, Đại học sư phạm Hà nội
26.4.2005.
(12) Những Tranh Cãi Trong Phê Bình Văn Chương (đăng
một phần trên ANTH cuối tháng 11/1/2006.)
(13) Thanh Tâm Tuyền, Thi Sĩ Tuyệt Vọng Trần Truồng-
Xin đọc phản hồi cuả độc giả Phùng Nguyễn. Damau.org 26.09.2007
Mời thư giãn với nhạc phẩm THƯƠNG CA TIẾNG VIỆT
của Đức Trí ; Hà Quang Minh, qua tiếng hát Mỹ Tâm:
*
BÙI CÔNG THUẤN
Địa chỉ: thành phố Long Khánh, tỉnh Đồng Nai.
Facebook: Bùi Công Thuấn
.
.
........................................................................................
- Cập nhật từ email: tranchicuong27@yahoo.com.vn
gửi ngày 17.09.2018
- Bài viết không thể hiện quan
điểm của trang Đặng Xuân Xuyến.
- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi
trích đăng lại.
.
0 comments:
Đăng nhận xét