CÁC NHÀ THƠ DÂN GIAN VÀ CÁCH ỨNG XỬ VỚI THƠ - Tác giả: Nguyễn Anh Tuấn (Hà Nội)

CÁC NHÀ THƠ DÂN GIAN

VÀ CÁCH ỨNG XỬ VỚI THƠ

*

(Tác giả Nguyễn Anh Tuấn)

Thời gian dài vừa qua, đời sống văn hóa & tinh thần nói chung, đời sống văn chương nói riêng đã diễn ra tình trạng loạn chuẩn tới mức báo động, và nổi lên những hiện tượng kỳ dị - nổi bật nhất là tình trạng "lạm phát thơ" (như tên một bài viết), mà đỉnh cao (hay thực chất là biến tướng quái đản của nó) là hiện tượng người làm thơ dám tự nhận "mượn bút tiền nhân"...

Đúng là có sự thật: "Nhan nhản những tập thơ vô thưởng vô phạt xuất hiện trong các giải thưởng, trên quầy sách, trên bàn thờ tổ tiên hay trên những trang mạng cá nhân. Đó là thứ thơ sáo mòn, nhạt thếch và cũ rích, tưởng như vừa khai quật trong bãi thải của quên lãng... Nhưng cũng không ít người say mê với nó và tưởng mình không thua gì Nguyễn Bính, Xuân Hương khi được một số độc giả khen vuốt ve trên mạng ảo…" ("Hiện tượng vè hóa, văn xuôi hóa và cũ hóa Thơ cần báo động" - Nguyễn Trọng Tạo).

Quả thực có chuyện: "Thơ thập - diện - mai - phục… thơ làm tắc nghẽn mọi ngóc ngách, ngõ hẻm, đường sá, giao lộ tinh thần khiến cho thơ sạch không có lối đi." ("Vấn nạn thơ đầy đường"). Bản thân tôi cũng đã bày tỏ thái độ trước sự lạm phát thơ này trong một bộ phim truyện Văn nghệ chủ nhật, phim "Trời cho - trò chơi": một ông được đền bù đất đai đã vung tiền cho mình và vợ con làm sang - vợ mở phủ, con gái mua sắm, còn bản thân thì cho in thơ "con cóc" của mình để khoe và để biếu.

Nhưng, đó chỉ là một nửa của sự thật, đúng hơn, là cái mặt nổi của sự thật.

Lòng yêu thơ, có thể nói là cái phần tốt đẹp nhất trong những tình cảm tốt đẹp còn sót lại sau những cuộc tàn phá kinh hoàng của nền kinh tế thị trường méo mó đối với nhân tính và các mối quan hệ xã hội. Một tác giả có ý kiến khá lạ và hóm hỉnh, và không phải không có lý: "Nếu các nhà công quyền lại đồng thời là các nhà thơ thì lại tốt quá, người dân chắc không phải điêu đứng vì thói hống hách, quan liêu, cửa quyền, tham lam vô độ… "Đất nước càng nhiều nhà thơ càng tốt"- Thi Thi).

Trong một lần trả lời phỏng vấn, nhà thơ Hoàng Cầm có nói đại ý rằng: tính cách của người Việt rất gần gũi với thơ - đó là lối sống tình cảm đối với bạn bè, bà con làng xóm, nhường cơm sẻ áo trong hoạn nạn... Trải qua mấy nghề nghiệp, đi tới nhiều vùng đất, tôi đã tự mình kiểm nghiệm được cái đúc kết giản dị và lý thú trên của thi sĩ Hoàng Cầm...

Xin kể một chuyện nhỏ. Dạo ấy, sau khi chuyển vùng từ Tây Bắc, tôi nhận công tác ở một trường cấp ba huyện ngoại thành Hà Nội. Cô tài vụ của trường có vẻ ác cảm với một kẻ tự ti lầm lỳ như tôi, hoặc coi thường anh giáo nghèo miền núi trở về, nên cứ vào kỳ lĩnh lương, cô thường để tôi phải đi tới đi lui dăm bẩy bận, đến phát khùng lên mới được lĩnh hết lương.

Một buổi, tôi vào phòng tài vụ chờ rất lâu. Có cuốn sổ tay để mở, tôi tò mò cầm đọc. Hóa ra là sổ chép thơ tình, có cả mấy bài thơ dịch Puskin. Có nhiều câu chép sai, sai cả chính tả. Tôi liều mạng lấy bút ra sửa giúp. Khi cô tài vụ về, chưa kịp thoái thác với tôi là hôm nay chưa có tiền lương, cô chợt nhìn thấy tôi cầm cuốn sổ, bèn giật lấy nhìn. Tôi tái mặt lo lắng. Nhưng số tôi thực may mắn. Cô đọc một lúc, vẻ lạnh lùng khinh khỉnh dần biến mất, rồi nhẹ nhàng hỏi: "Anh sửa đấy à?" Tôi ấp úng gật đầu: "Tôi...Tôi là giáo viên văn mà...". Cô dường như quên phắt cái sứ mạng là phải hành hạ một "ma mới" như tôi, hào hứng: "Anh thuộc nhiều thơ không? Chép hộ em với nhé?" Thế là hôm đó, lần đầu tiên sau hơn nửa năm chuyển vùng về, tôi được lĩnh lương đúng hạn... Mà công đầu là do Thơ; đúng hơn là do tâm hồn yêu thơ của một cô gái tuy có nhiều nét tính cách không dễ chịu gì cho lắm nhưng chỉ một cái đức yêu thơ đó cũng đủ thể tất nhân tình cho tất cả...

Nhà thơ Nguyễn Đăng Luận đã hùng dũng phóng xe tới nhà tôi để tận tay tặng một tập "Tân Văn" mới in, do ông làm chủ biên, kèm theo cuốn foto "Lời thề lá sen và 64 bài họa". Bài thơ "Lời thề lá sen" của ông có vẻ ngoài đặc dân gian song cảm thức bên trong thì hiện đại không kém một thi sĩ hiện đại hay hậu hiện đại nào:

Lá sen chưa kịp đi tu

Mà hoa cúc đã nhộm thu óng vàng

Yêu em mua cốm làng Vòng

Nâng niu anh gói trong lòng lá sen

Lời thề hôm ấy của em

Thơm như cốm ướp hương sen giữa mùa

Không ngờ, anh thật không ngờ

Lá sen rách. Cốm bây giờ thơm đâu?

Tôi kính nể nhà thơ này bởi tình yêu dường không giới hạn và đặc biệt không vụ lợi đối với thơ văn. Khi tự coi mình là "nhà thơ tình", Nguyễn Đăng Luận chắc cũng chẳng quan tâm đến sự đánh giá của các vị mũ cao áo dài trong các hội đoàn cơ quan nghề nghiệp, mà ông chỉ sung sướng đến ngây ngất với những người đọc ông một cách trân trọng, và còn họa thơ của ông nữa! Sự hồn nhiên của nhà thơ dân gian này thực đáng yêu, và điều đó càng tương phản với một vài kẻ lợi dụng lòng yêu thơ của mọi người để kiếm lợi (và họ đã thành công khủng khiếp!)

Có lần, khi về làm phim tại thôn Duệ Đông - một trong 49 làng quan họ gốc Bắc Ninh, tôi được tặng một tập thơ mà tác giả là những liền anh liền chị cao tuổi. Tôi đặc biệt chú ý tới bà Nguyễn Thị Ngọc Viên. Say mê tiếng hát quan họ cổ của bà, tôi còn rung động sâu sắc trước cuộc đời bà: chồng và cả ba người con đều lần lượt ra đi do tai nạn & bệnh tật bất ngờ, trong nhiều năm bà đã cắn răng để sống, để hát quan họ, truyền dạy hát quan họ cho lớp trẻ, và làm thơ. Thơ của bà dung dị, chân thật, đượm xót xa ngọt ngào và thấm như câu ca quan họ:

Cánh sen gọi nắng trưa hè

Mưa rào bất chợt, ướt nhòe thơ tôi...

Tình cờ đọc được tập thơ «Xuôi miền ký ức» của tác giả Nguyễn Thế Phú, tôi bắt gặp một hồn thơ tinh tế, nhạy cảm, qua rất nhiều câu thơ như thế này:

Chỉ là con sóng nhẹ trôi

Mà như xa lắc cả thời xuân xanh

Chỉ là làn gió mỏng manh

Mà như lốc xoáy bao quanh phận người

Đó cũng là thơ của một người lính trở về có tâm sự khiến bao người xúc động:

Nửa đời bầm dập đạn bom

Tóc hoa râm mới ru con lần đầu...

Có người thi sĩ ở Bình Định mê thơ lục bát đến độ đã gắn cho nó sức cảm hóa thần kỳ trong tình yêu đôi lứa:

Vịn vào lục bát mà đi

Tình yêu sẽ chẳng ngại gì chông gai

Đó là ông Nguyễn Đình Trọng, người được bạn thơ mệnh danh là «lão tướng thi ca» Bình Định - người đã từng ghép thơ từ 20 tác giả, rồi đến 132 tác giả thành một «Lục Bát Tình» chưa từng có, tạo thành một sinh hoạt văn hóa thi ca độc đáo! (Tập «Ngẫu hứng lục bát»).

Những câu thơ, những bài thơ, những xướng họa, ghép thơ, chơi thơ... như thế của rất nhiều Câu lạc bộ thơ trên toàn quốc đang tạo ra một sân chơi văn hóa - văn học lành mạnh, bổ ích. Có thể nói, chúng là nguồn thơ ca dân gian vô tận để từ đó hình thành nên những đỉnh cao văn chương bác học - thời xưa là thế mà thời nay cũng chẳng khác mấy. Nếu có những tập thơ nào đó được sản xuất ra với mục đích ngoài thơ ca và có nguy cơ làm "tắc nghẽn mạch giao thông tinh thần" - thậm chí làm mọi người bị ngộ độc, thì đó chỉ là số ít!

Không ít những lời tâm huyết nói về Thơ trong thời buổi lạm phát Thơ và chắc chắn tìm được đồng cảm của nhiều người thậm chí không hề làm một câu thơ, xin mạn phép được trích dẫn đôi dòng:

"Niềm sáng tạo thi ca mệt mỏi trước nỗi ma lực chữ nghĩa đớn đau, chỉ khát khao góp cho khách tri âm chút đồng cảm nhỏ nhoi về số phận và phẩm giá từng con người trong xã hội." ("Phê bình thơ, nên khen hay nên chê?"- Lê thiếu Nhơn).

"Sao trước những sự kiện bức xúc của đời sống, thơ không lên tiếng, thơ lặng câm? Những bài thơ cất lên ở các dạ hội, đêm thơ, ngay cả của các nhà thơ Việt, hình như vẫn ở bên ngoài thời sự của cuộc sống hôm nay của người dân?" ("Nghĩ từ liên hoan thơ quốc tế Việt Nam lần thứ nhất" - Phạm Xuân Nguyên).

Đạo diễn điện ảnh Tự Huy - cháu bốn đời của nhà văn hóa lớn Nguyễn Văn Siêu có kể cho tôi nghe một câu chuyện thú vị về nhà thơ Trần Dần. Nhà thơ chịu khó tìm tòi cách tân Thơ này có lần bảo ông Tự Huy: "Có một bài ca dao cổ tuy hay nhưng tôi không đồng tình lắm với nội dung lẫn hình thức của nó:

Tình cờ bắt gặp nàng đây

Đòi cắt cái áo đòi may cái quần

May rồi anh sẽ trả công

Ít nữa lấy chồng, anh sẽ giúp cho

Giúp em một thúng xôi vò

Ba con lợn béo một vò rượu tăm

Giúp em đôi chiếu em nằm

Đôi chăn em đắp đôi chằm em đeo

Giúp em quan tám tiền cheo

Quan tư tiền cưới lại đèo buồng cau...

Nhà thơ Trần Dần đã làm lại bài ca dao. Và nhà thơ đã đọc cho đạo diễn Tự Huy nghe bài thơ đó, nguyên văn như sau:

Bao giờ em đi lấy chồng

Để anh sắm sanh quà cưới

Anh mừng em đôi chiếu mới

Em về trải kín giường đôi

Anh đi sang tận làng Ngòi

Tìm mua gạo cẩm

Xu xuê bánh cốm tự anh buộc lạt điều...

Em có cần anh đầu cỗ

Bảo người nhắn gọi anh sang

Giò lụa chạo nem, thịt quay xôi gấc

Vật bò mổ lợn

Con dao anh cắt, nuột lạt anh thắt

Giò thủ anh nén, nước xuýt anh nếm, nạc mỡ anh pha

Cỗ lòng anh thuốn, gỏi cuốn anh cuộn

Mâm son anh dọn, đĩa trúc anh so...

Hay em nhờ anh giúp về văn nghệ

Để anh sửa soạn chương trình

Máy hát anh mượn, trò vui anh chọn

Bạn bè anh đón

Tuyên bố lý do anh nói

Kèn tàu anh thổi.

Anh lưu tới cuối tiệc tan

Khách muộn anh tiếp, đèn rạp anh tắt

Thuốc lá thừa anh nhặt

Xong xuôi anh về!

Tôi chợt nảy ý nghĩ: bài thơ làm lại đầy ý vị hóm hỉnh này của thi sĩ "thủ lĩnh trong bóng tối" (Phạm Thị Hoài) không ngờ đã giống như một nhát búa tạ phang vào cái thói "làm duyên làm dáng" (Lưu Trọng Lư) trong thơ, giáng không thương tiếc vào cái thực chất trống rỗng về tư tưởng, nghèo nàn về vốn sống và kém cỏi về tiếng Việt nên đành phải mượn cái vỏ "hiện đại", "hậu hiện đại" rất khụng khiệng để che lấp đi của không ít nhà thơ chúng ta hôm nay.

Đáng mừng là, giữa cái loạn chuẩn về giá trị Thơ, có một nhóm nhà thơ phía Nam đã tình nguyện đứng ra làm một loạt "tập thơ hay", với tinh thần vô tư, không vụ lợi, nhằm góp phần chuẩn hóa, định giá chính xác về Thơ Việt hiện đại. Tập đầu tiên của công trình "Thơ Bạn Thơ" (sẽ gồm 10 tập) đã ra đời đúng vào dịp Lễ Xá Tội Vong Nhân năm nay. Giá trị nội dung nghệ thuật chứa đựng trong những tập thơ đó ra sao, người đọc đông đảo sẽ có thời gian thẩm định; có điều, đó thực sự là những "tuyên ngôn" bằng thơ chân chính có tác dụng thanh tẩy những gì không phải là Thơ, hạ thấp Thơ, thậm chí giả Thơ... Công việc này có thể coi là một hồi chuông thức tỉnh, một sự mở đầu cần thiết nhằm phục hưng những giá trị thơ ca đích thực đã từng bị lem luốc một cách oan uổng trong những năm tháng vừa qua…

*

Mai An NGUYỄN ANH TUẤN

Địa chỉ: Phố Thái Hà, quận Đống Đa, Hà Nội      

Email: tranthanhban1956@gmail.com

Điện thoại: 091.217.49.47    

  ........................................................................................

- Cập nhật từ messenger Nguyễn Anh Tuấn  gửi ngày 31.08.2020

- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng Xuân Xuyến.

- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại. 

.