‘HIỆN
TƯỢNG’ THƠ NGUYỄN QUANG THIỀU
VÀI
MINH ĐỊNH
*
(Tác giả Inra Sara)
1. Hoàng Hưng, trong một bài trả lời phỏng vấn,
đã nhận định:
“Nhiều
khi những hoàn cảnh xã hội chưa công bằng. Có thể có nhiều người tài nhưng xã
hội chưa tạo điều kiện cho họ đi đến nơi đến chốn. Đâm ra chưa nổi lên được. Ví
dụ: Nguyễn Quang Thiều, khi lúc đầu mới cách tân thơ cũng nhiều người chê bôi,
nhưng khi anh ấy có địa vị một chút trong Hội Nhà văn thì lại được đề cao. Đối
với những người “ngoài lề” thì lại bị ác cảm, do vậy không nổi lên được. Như
Bùi Chát trong nhóm “Mở miệng” chẳng hạn. Tất nhiên, bản thân các nhà thơ cũng
chưa đủ mạnh để xã hội công nhận.”(1)
Đó
là nhận định đúng. Đúng, nhưng chưa mạnh, chưa đủ. Cả với “hiện tượng” thơ
Nguyễn Quang Thiều. Từ Sự mất ngủ của lửa (NXB Lao động. H.,
1992) đoạt Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm sau đó cho đến Những
người đàn bà gánh nước sông (NXB Văn học, H., 1995), sự “cách tân” thơ
Nguyễn Quang Thiều đã gây nên dư luận hai chiều, cả khen lẫn chê, chứ không chỉ
“nhiều người chê bôi”. Như vậy, nhà thơ này không phải “được đề cao” chỉ khi
“có địa vị một chút trong Hội Nhà văn”. Riêng mệnh đề sau, cần xác minh thời
điểm: Nguyễn Quang Thiều lần đầu tiên ngồi ghế [không “một chút” mà là rất] cao
ở Hội Nhà văn Việt Nam từ khóa 2010-2015; bài trả lời phỏng vấn của Hoàng Hưng
được thực hiện và lên báo ngày 1-6-2012; khoảng thời gian này, lác đác bài viết
về thơ Nguyễn Quang Thiều đăng báo. Chỉ khi rục rịch Tọa đàm khoa học “Thơ
Việt Nam hiện đại và Nguyễn Quang Thiều” từ đầu tháng 6-2012, sự “đề cao” mới
rộ lên. Chẳng những đề cao mà là tụng ca, tụng ca thành một cao trào bất bình
thường, đến gây dị nghị(2).
Dẫu
sao, dù chê bôi, tụng ca hay dị nghị, đại đa số ít nhiều do hệ quả của “hoàn
cảnh xã hội”. Rất đặc trưng Việt Nam. Bên cạnh ít bài viết có xuất phát điểm từ
chính văn chương. Từ văn chương, chê – đa phần không có thái độ “đi vào trong”
hệ mĩ học của thơ Nguyễn Quang Thiều để đánh giá nó, mà từ chân trời hệ mĩ học
khác; còn tụng ca – người ta đã đặt vào đít/ chất lên vai nhà thơ này cái ghế/
quang gánh quá cao/ nặng trong hành trình thơ Việt đương đại. Cả hai đều là ngộ
nhận. Còn thì, các xuất phát điểm phê bình luôn từ cảm tính với cảm tình, qua
lăng kính đạo đức xã hội hay nhân danh truyền thống mà phê phán, từ đó hoặc
tâng bốc ngất trời hoặc ghét bỏ mà toan phủi sạch các đóng góp của anh. Dễ
thấy, không ít bài viết mang hơi hướng chính trị.
2. Thơ Nguyễn Quang Thiều có là một “hiện tượng”?
Câu trả lời là: – có.
Đổi
mới, trong khi đại đa số nhà thơ viết theo lối cũ, vài khuôn mặt mới xuất hiện
nỗ lực làm mới thơ, trong đó Nguyễn Quang Thiều bật lên như một “hiện tượng”.
Bốn tập thơ liên tục ra đời: Sự mất ngủ của lửa (NXB Lao động,
H., 1992), Những người đàn bà gánh nước sông (NXB Văn học, H.,
1995), Nhịp điệu châu thổ mới (Hội VHNT Hà Tây, 1997), Bài
ca những con chim đêm (NXB Hội Nhà văn, H., 1999), đủ hình thành một
giọng thơ riêng, độc đáo. Và, không ít nhà phê bình chẳng ngần ngại nhét vào
tay anh “lá cờ đầu” cách tân thơ Việt.
Chính
tại đây xảy ra nỗi nhầm lẫn lớn: nhầm lẫn của lịch sử. Thủ phạm vẫn là “hoàn
cảnh xã hội”! Bởi, đi trước Nguyễn Quang Thiều một bước, vài nhà thơ “thời
chống Mỹ” đã làm cuộc phá rào ngoạn mục. Nguyễn Duy phản biện xã hội qua hai
tập thơ sáng giá: Nhìn từ xa… Tổ quốc (NXB Trẻ, 1989) và Kim
mộc thủy hỏa thổ (tạp chí Cửa Việt, 1992)(3). Hay
Thanh Thảo với Khối vuông Rubic (1985), Từ một đến một
trăm (1988) thể hiện tư duy nghệ thuật mới lạ. Hoặc người cùng thế hệ
như Dương Kiều Minh ở tập Củi lửa (1989) với nhiều “cách tân”
khá thành công ba năm trước đó.
Nữa,
từ thập niên 60, chính Nhóm Nhân văn – Giai phẩm là kẻ [không
phải cách tân mà là] khởi xướng cách mạng thơ Việt. Hoàn cảnh chính trị xã hội
đã làm cho cuộc cách mạng nghệ thuật này nửa đường đứt gánh. Và dù sáng tác của
họ bị cấm lưu hành, không thể nói thế hệ sau đó chưa từng tiếp cận “cách tân”
kia. Mở cửa, khi tác phẩm của các tác giả thuộc nhóm thơ này được xuất bản công
khai(4), họ đã không thể thay đổi được tình thế. Cả với tập thơ của nhà thơ
thuộc thế hệ cuối của nhóm: Người đi tìm mặt (1993) của Hoàng
Hưng, vừa đổi mới kĩ thuật bên cạnh tư tưởng thơ mang khả tính phản tỉnh xã
hội; hay hàng trăm bài thơ của Phan Đan được viết cùng thời điểm nhưng mãi sau
(2004) mới cơ hội đưa lên mạng Tienve.org. “Hoàn cảnh xã hội” chẳng
những không tạo thuận lợi mà luôn tư thế đẩy họ về phía khuất. Thêm, lúc này,
đại đa số nhà thơ thuộc trào lưu ấy đã ở kia sườn dốc của sức sáng tạo. Cuộc
cách mạng thơ đã bị đánh cắp cơ hội một cách oan uổng.
Nguyễn
Quang Thiều ngược lại, được cả thiên thời địa lợi nhân hòa. Ở thế thượng phong
– anh biết tận dụng cơ hội khuếch trương tối đa giọng thơ tìm thấy. Nghĩa là
bên cạnh tài năng, thơ Nguyễn Quang Thiều nhận đủ đầy yếu tố thuận lợi khác.
Đồng tình hay không, thơ anh vẫn có hấp lực nhất định, tạo ảnh hưởng lan tỏa
lên thế hệ thơ trẻ khu vực phía Bắc. Vừa hư vừa thực, Nguyễn Quang Thiều đã phủ
cái bóng khá lớn lên một bộ phận thơ Việt đương đại. Lớn đến nỗi, khi lực thơ
anh suy vi từ năm cuối thế kỉ XX và có dấu hiệu đuối, “lá cờ” [miễn cưỡng kia –
có lẽ] vẫn chưa có ai [dám] nhận. Các nhà thơ thuộc thế hệ đến sau đó như Vi
Thùy Linh, Phan Huyền Thư, Nguyễn Thế Hoàng Linh,… dù có thoát được từ trường
thơ Nguyễn Quang Thiều, họ vẫn chưa đủ sức che khuất cái bóng kia của anh.
Thế
nào đi nữa, muốn đánh giá nghiêm túc một sự kiện hay tác giả văn học, cần phải
có cái nhìn toàn cảnh. Gần 40 năm sau khi đất nước thống nhất, nền thơ hiện đại
Việt Nam chưa nhận được đặc ân kia. Chỉ khi nào nhà phê bình có cái nhìn toàn
cảnh tiến trình phát triển thơ Việt: trước và sau 75, Bắc và Nam, trong nước và
hải ngoại, chính thống và phi chính thống… hắn mới hi vọng có được sự đánh giá
công bằng. Còn thì, “đổ” hết tính mở đường cách tân thơ Việt cho Nguyễn Quang
Thiều là một bất cập tai hại.
Ở
miền Nam thì khác.
3. “Cách tân” của Nguyễn Quang Thiều có dính
dáng gì đến thơ miền Nam đương đại không? Dứt khoát là không rồi! Không đầu
tiên và cuối cùng. Nguyễn Đăng Điệp nhận định:
“Với
những bứt phá mạnh mẽ của Nguyễn Quang Thiều, ý thức cách tân về lối viết trở
nên thường trực và riết róng.
Từ
đây, đội ngũ làm mới thơ ngày càng đông đảo với sự hiện diện của Trần Quang
Quý, Nguyễn Quyến, Mai Văn Phấn, Inrasara, Trần Tiến Dũng, Trần Anh Thái, Vi
Thùy Linh, Nguyễn Hữu Hồng Minh,… Không cần cường điệu, có thể khẳng định dứt
khoát: Tính đến thời điểm này, những cách tân nghệ thuật của Nguyễn Quang Thiều
vào những năm đầu 90 của thế kỷ XX là những cách tân tạo được hiệu ứng nghệ
thuật sâu đậm nhất trong thơ Việt sau 1975.”(5)
Một
nhận định dễ gây hiểu lầm rằng các nhà thơ miền Nam đương thời nhận “hiệu ứng
nghệ thuật” từ Nguyễn Quang Thiều, hay ít ra “cách tân” sau Nguyễn Quang
Thiều(6). Non bốn năm trước, Inrasara viết:
“Mười
năm sau đất nước nhập một, cả khu vực rộng lớn này hầu như không nảy nòi một
thi sĩ xứng danh nào. Mãi mở cửa cởi trói, các thi sĩ miền Nam mới rục rịch làm
thơ trở lại, tìm mọi cách ấn hành để đưa sản phẩm của mình đến với công chúng.
Ở đó, họ đã tiếp nhận nhiều truyền thống khác lạ. Thơ tự do, đi trước họ là mấy
tên tuổi lẫy lừng: Thanh Tâm Tuyền, Tô Thùy Yên,… Hậu hiện đại sơ kì, họ có một
Phạm Công Thiện với vô lượng từ xô đẩy nhau vỡ bờ vỡ đê, cuồn cuồn khó hiểu
nhưng đẹp và lôi cuốn lạ thường; một Bùi Giáng điên chữ, xáo trộn ngôn từ cả
Việt lẫn Hán Việt vào bát quái trận đồ chữ liên tu bất tận, đọc chẳng hiểu ông
nói mô tê gì cả nhưng vẫn cứ thích. Làm thơ bất kể ngôn từ thông tục, thông tục
đến thô tục, họ có Nguyễn Đức Sơn, Nguyễn Tôn Nhan ở sau lưng. Thơ huyền ảo lãng
đãng sương khói, Phạm Thiên Thư đã lừng lững. Thơ Thiền, thơ siêu thực, thơ
hiện sinh, thơ điên, ca từ nhạc sến, nhạc vàng, vọng cổ… Nghĩa là không thiếu
bất kì thứ gì. Quan trọng không kém là các bộ phân công chúng văn học khác nhau
chấp nhận chúng là các sáng tạo nghệ thuật.”(7)
Các
thi sĩ miền Nam tiếp nhận và thở hơi thở “truyền thống” kia, họ không thể chấp
nhận loại thơ “quốc doanh” ở Sài Gòn sau 75 như đã. Mãi khi Đêm mặt
trời mọc của Nguyễn Quốc Chánh được NXB Trẻ cho ra đời năm 1990, nền
thơ miền Nam mới thực sự hồi sinh. Đêm mặt trời mọc thổi luồng
khí mới vào sinh hoạt thơ Sài Gòn đang làm ảm đạm và nhàm chán. Nó không tự
phong “cách tân”, mà bằng thái độ phản kháng mạnh mẽ cộng với tinh thần tự do
tuyệt đối, nó đã chọn hướng đi khác hẳn với mặt bằng thơ đang diễn ra, cả với
những gì được cho là “cách tân”, đổi mới thời thượng. Sau đó, Gieo
& Mở (thơ và tiểu luận, NXB Đồng Nai, 2 tập 1995-1996) và Thơ
Tự do (10 tác giả, NXB Trẻ, TP Hồ Chí Minh, 1999) được trình làng.
Tiếp bước, Trần Tiến Dũng cho ra mắt hai tập thơ có phong cách mới: Khối
động (NXB Trẻ, 1997) và Hiện (NXB Thanh niên, 2000).
Các
tên tuổi và tác phẩm kia – cùng với khí quyển văn nghệ được tạo nên bởi những
tập thơ và sách báo người Việt hải ngoại nhập cảnh lén lút vào Việt Nam – dẫu
bị hạn định trong không gian chật hẹp bởi “hoàn cảnh xã hội”, vẫn tạo nên hiện
tượng mới và khác: hiện tượng thơ Sài Gòn. Nó hoàn toàn khác với thơ “cách tân”
ở miền Bắc các loại. Khác từ tâm thế, thái độ và sinh hoạt, khác đến giọng điệu
lẫn các thủ pháp nghệ thuật.
4. Khác nữa, “hiện tượng” ấy không đè chết các
thế hệ thơ đến sau đó. Nói khác đi, các nhà thơ trẻ miền Nam không để cho “hiện
tượng” hay “thần tượng” trước đó phủ bóng lên mình. Nguyễn Quốc Chánh sau Của
căn cước ẩn dụ (Talawas.org, 2001) và Ê, tao đây (in
photocopy, Sài Gòn, 2005) hay Inrasara với Lễ Tẩy trần tháng Tư (NXB
Hội Nhà văn, H., 2002), Chuyện 40 năm mới kể & 18 bài thơ tân hình
thức (NXB Hội Nhà văn, H., 2006) và Ở nơi ấy [thơ thời
cuộc] (Tienve.org, 2010) hoặc Trần Tiến Dũng với Bầu trời lông
gà lông vịt (Tienve.org, 2003), Hai đóa hoa trên trán cho công
dân hạng hai (NXB Cửa, Sài Gòn, 2004) và Mây bay là bay rồi (NXB
Cửa, Sài Gòn, 2010),… rồi Vũ Trọng Quang hay Trần Hữu Dũng, vân vân… không tạo
bất kì áp lực nào lên thế hệ thơ đi tới.
Phan
Bá Thọ, Bùi Chát, Lý Đợi,… xuất hiện sau 2002 đủ sức che khuất mấy cái bóng
kia, hay ít ra, cũng đã song hành đĩnh đạc. Họ làm thơ, họ tuyên ngôn, họ mở
nhà xuất bản [ngoài luồng] để in và “phát tán” tác phẩm của họ, của nhóm họ và
của người cùng ý hướng nghệ thuật. Họ chọn thế đứng ngoài lề ngay khi vừa bước
vào thế giới chữ nghĩa. Họ phản kháng quyết liệt – với thơ và thái độ thơ của
nền thơ chính thống đương đại – đến thành đối kháng.
Sau
đó không lâu, 2007 – hàng loạt khuôn mặt mới xuất hiện và cho ra mắt tác phẩm
của mình: Lê Vĩnh Tài [giai đoạn sau], Vũ Thành Sơn, Nguyễn Viện [thơ], Tuệ
Nguyên, Đoàn Minh Châu, Tiểu Anh, Lưu Mêlan, Chiêu Anh Nguyễn,… xác lập thế
đứng riêng của thơ “người cùng thời”. Khác biệt vùng miền hay tuổi tác hoàn
toàn không quan trọng. Họ có thể in giấy hay xuất bản trên mạng, có phép hay
không có giấy phép của nhà xuất bản Nhà nước. Những đứa con của tự do này không
bám cơ quan Nhà nước. Họ không dùng văn chương để tiến thân, để kiếm ghế hoặc
để xác lập vị thế trong con mắt thiên hạ hay để lưu danh thiên cổ. Đây là trào
lưu thơ giải trung tâm toàn triệt. Một cách giải trung tâm hậu hiện đại
Là
điều hiếm thấy ở các nhà thơ miền Bắc.
5. Nguyễn Quang Thiều có hậu hiện đại không?
Không,
và không thể. Dù anh đã rất “cố gắng” vận dụng vài thủ pháp hậu hiện đại
ở Cây ánh sáng (NXB Hội Nhà văn, H., 2009) và Lò
mổ (Maivanphan.com, 2009) sau đó. Không kể những “cố hương”,
“kì vĩ”, “lộng lẫy” “thiêng liêng”, “bình minh”, “cao cả”, “vang rền”,… trước
đó, mà cả những “lò mổ”, “chuột cống”, “chửi tục”, âm hộ”, “thủ dâm”, cùng cơ
man thi ảnh có vẻ “phản cảm” sau này, Nguyễn Quang Thiều cứ mắc kẹt ở bên kia
bờ hiện đại. Mắc kẹt và rớt lại phía sau. Anh vẫn còn đầy nghiêm cẩn, nghiêm
cẩn đến nghiêm trọng. Tâm tính với tâm thức đó cản ngăn nhà thơ biết cười vào
mấy nỗi nghiêm trang, nghiêm nghị, do đó anh không thể đưa thơ tiếp cận chất
humor – humor hậu hiện đại. Như Nguyễn Thị Hoàng Bắc, Nguyễn Hoàng Nam, Đỗ Kh.
trước đó hay Phan Bá Thọ, Bùi Chát, Lê Vĩnh Tài sau này. Đó là chưa nói Nguyễn
Quang Thiều xu hướng hướng tâm, từ thái độ thơ cho đến sinh hoạt nghệ thuật.
Cho nên không thể đòi hỏi Nguyễn Quang Thiều hậu hiện đại, như vài người viết
phê bình đã cố tình đẩy anh về phía xa xôi ấy(8). Hướng tâm, Nguyễn Quang Thiều
không thể không né tránh các vấn đề thời sự cộm, cái cộm khả năng va chạm cơ
chế mà anh là một bộ phận khôn rời.
Một
nhà thơ còn escape from freedom thì vời xa cả vực thẳm với hậu
hiện đại.
______________
(1) “Hoàng Hưng tuổi 70 vẫn đang ở giai
đoạn tích luỹ”, Kim Anh thực hiện, http://laodong.com.vn/Lao-dong-cuoi-tuan/Nha-tho-dich-gia-Hoang-Hung-Chua-den-muc-la-khong-lam-tho-duoc-nua/67076.bld,
1-6-2012
(2) Theo eVan (25-6-2012), “Tọa đàm đã nhận được gần 30 tham luận
của các nhà văn, nhà thơ, các nhà lý luận, phê bình văn học” cùng mươi bài lẻ
khác sau đó.
(3) Hai tập thơ này in lại trong Nguyễn Duy – Thơ, NXB Hội Nhà văn,
H., 2010.
(4) Dương Tường – Lê Đạt (36 bài tình, 1989), Hoàng Hưng (Ngựa biển, 1988, Người đi tìm mặt, 1993), Đặng
Đình Hưng (Bến lạ, 1991), Lê
Đạt (Bóng chữ, 1994, Ngó lời, 1997), Trần Dần (Cổng tỉnh, 1994),…
(5) Nguyễn Đăng Điệp, “Thơ Việt Nam đương
đại từ trường hợp Nguyễn Quang Thiều”, http://vanvn.net/news/11/2171-doi-moi-tho-viet-nam-duong-dai-nhin-tu-truong-hop-nguyen-quang-thieu.html
(6) “Hiện tượng” thơ Nguyễn Quang Thiều
hầu như không thể với tới các tỉnh phía Nam, nhất là thế hệ thi sĩ [cũ và mới]
đã từng tiếp nhận truyền thống thơ miền Nam và từng thở hơi thở tự do của nó.
Nguyễn Quang Thiều đã thế nói chi “hiện tượng” Vi Thùy Linh; với họ, đây như
thể một cái gì buồn cười đến tội nghiệp.
(7) Inrasara, “Mai văn Phấn, kết thúc cho
một khởi đầu”, Tienve.org,
17-1-2009.
(8) Tôi không nói Nguyễn Quang Thiều
chuyển thơ mình sang khuynh hướng hậu hiện đại, mà nhấn vào các nhà phê bình đã
gán hậu hiện đại cho thơ anh. Đó là một gán ghép vội vã và sai lầm. Đòi hỏi một
nhà thơ phải làm thơ thời sự, thì không gì vô lí hơn. Ở đây là tâm lí né tránh
nói chung. Tuyệt đại đa số nhà thơ chính thống Việt Nam đã chạy trốn thời sự
nóng bỏng tác động đến toàn xã hội là Sự kiện Trường Sa – Hoàng Sa (kì đầu,
2007). Chỉ khi “được phép”, họ mới ồ ạt làm thơ yêu nước. (Xem thêm:
Inrasara, “Cảm thức thơ Việt qua hai kì sự kiện Trường Sa – Hoàng Sa”, BBC.co.uk/vietnamese, 9-7-2011; Tienve.org, 10-7-2011).
*.
INRA SARA (tên
thật: Phú Trạm)
Quê quán: Mỹ Nghiệp, thị
trấn Phước Dân
huyện
Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận.
Địa chỉ: (Đang cập nhật)
…………………………………………………………………………
- Cập nhật từ messenger facebook Trần Hải Sơn ngày 17.02.2017.
- Bài viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng
Xuân Xuyến.
- Vui lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại.
0 comments:
Đăng nhận xét