TRĂM NGÀN CÂU CHỮ - TRĂM NGÀN CÁCH ĐỌC - Tác giả: Khuyết Danh ; Đinh Như Quang giới thiệu

Đặng Xuân Xuyến Thứ Hai, tháng 7 28, 2025 Leave a Comment

TRĂM NGÀN CÂU CHỮ -

TRĂM NGÀN CÁCH ĐỌC

Sáng qua, trong lúc đi bộ thể dục dọc bờ kênh Bến Nghé, tình cờ lướt Facebook thấy bài viết “CÁI GÌ ĐÂY KỲ NÀY”: VỀ MỘT TRUYỆN NGẮN VỪA ĐOẠT GIẢI NHÌ CỦA BÁO VĂN NGHỆ (PHẦN 1) của Tiến sĩ Hà Thanh Vân – “nhà phê bình cầm thú”, tôi liền liên lạc xin phép tác giả để đưa bài về đăng trên website Văn chương thành phố Hồ Chí Minh.

Sau khi bài được đăng, lập tức có khá nhiều người... ái ngại. Lo cho tác giả, ái ngại cho Ban Biên tập và cho Cuộc thi... và tất nhiên, không quên ngầm góp ý: “Nên hạ xuống thì hơn!”

Về phần tác giả, nghe đâu cũng đã trốn đi uống rượu, phần vì... run, phần vì có người “tố” rằng Tiến sĩ Hà Thanh Vân thật ra… chưa từng là tiến sĩ! Té ra bấy lâu nay, tiến sĩ rởm này đã "đào tạo chui" biết bao nhiêu thạc sĩ, dự chui biết bao nhiêu tọa đàm, lẻn chui khắp các hội thảo khoa học từ Bắc vô Nam.

Chúng tôi được đồng nghiệp chuyển cho một bài viết mà nhà văn Uông Triều cho biết là của một bạn đọc nhờ đăng lên trang facebook Cộng đồng Văn xuôi. Đây là bài phản biện mạnh mẽ, dựa trên lý thuyết văn học đương đại, phân tích truyện ngắn Trăm Ngàn như một tác phẩm mang cảm quan hậu hiện đại – với sự pha giọng, phi thời gian và chú trọng biểu tượng hơn là hiện thực chính xác. Bài viết được nhắn qua zalo không có tiêu đề nên chúng tôi xin phép tác giả đặt tạm là “Trăm ngàn câu chữ – trăm ngàn cách đọc” và xin gửi tới bạn đọc dưới đây.

Nhà thơ Nguyên Hùng

"Tác phẩm văn học không sinh ra để phục vụ một bảng danh mục “kiểm tra từ ngữ”, cũng không tồn tại để vừa lòng cái khung cố định về địa phương chí, từ vựng học hay thẩm mỹ học cổ lỗ. Phê bình văn học, nếu không có năng lực lý luận và cảm quan thẩm mỹ đúng đắn, rất dễ trượt thành sự miệt thị chữ nghĩa mang dáng dấp một bản “liệt kê lỗi chính tả vùng miền”.

Trong bài viết của tác giả Hà Thanh Vân đã cung cấp một ví dụ điển hình của thứ mà lý thuyết gia Edward Said từng gọi là “cultural defensiveness disguised as criticism”, một dạng phê bình phòng vệ bản sắc, thiếu chiều sâu phân tích và lệch chuẩn phương pháp.

Bài viết đưa ra các lập luận như: “miền Tây thì gọi ‘má’, không ai gọi ‘mẹ’”, “miền Tây không gọi ‘mùa hạn’ mà gọi ‘mùa khô’”, “từ ‘cu lơ’ không có trong từ điển”… Đây là một lỗi nghiêm trọng trong tiếp cận văn bản, đồng nhất từ vựng văn học với từ vựng từ điển học, đồng nhất ngữ liệu sáng tác với ngôn ngữ bản địa “tinh khiết”.

Phê bình hiện đại từ Bakhtin đến Genette đã chỉ rõ: trong một văn bản nghệ thuật, giọng kể không bao giờ là giọng độc nhất, mà là sự pha trộn (hội thoại) của nhiều giọng (polyphony). Ngôn ngữ nhân vật có thể Bắc, Nam, cổ, mới, điều đó không cấu thành “lỗi” nếu phục vụ được không gian cảm xúc, căn tính của nhân vật. Nhân vật Trăm Ngàn là người bị đẩy khỏi quê, sống lang bạt, bị xóa cội rễ, việc anh dùng ngôn ngữ pha trộn là tái hiện đúng bản thể trôi dạt và lệch chuẩn căn tính. Nếu anh nói “má”, “bình bông”, “mùa khô”, “ghe xuồng”, “ăn dưa mắm”... một cách đều đặn, đó mới là dối trá về mặt nhân vật học.

Nói cách khác, bài viết đã áp một mô hình “thuần chủng văn hóa” vào một văn bản mang bản chất dị chủng, di động, phi trung tâm, và gọi nó là “lỗi”. Đây là lỗi phê bình mô tả (descriptive criticism), chỉ dừng ở bề mặt ngôn từ mà không hề đi sâu vào kết cấu tư tưởng hay biểu tượng thẩm mỹ.

Ngôn ngữ trong truyện không phải “lẩu thập cẩm”, mà là hình thức giao thoa đa thanh. Tác phẩm Trăm Ngàn sử dụng ngôn ngữ theo hướng đa thoại và lai ghép, là đặc trưng của văn chương hậu hiện đại, nơi không có ranh giới cứng giữa “giọng kể” và “giọng nhân vật”, giữa “văn viết” và “văn nói”. Việc có xen lẫn giữa các biến thể vùng miền không nên được xem là lỗi, mà cần hiểu như một chọn lựa có chủ đích nhằm khắc họa đời sống di động, không định danh cố định của nhân vật và bối cảnh.

Việc sử dụng từ “mẹ”, “má”, “tía” là phản ánh thực tế vùng, miền trong trạng thái thay đổi, không nên áp đặt bản sắc vùng theo lối cố định hóa. Trên thực tế, ở các vùng giáp ranh, ảnh hưởng từ giọng miền Bắc và Trung du nhập qua giáo dục, báo chí, di cư đã tạo nên dạng ngôn ngữ lai ghép tự nhiên, trong đó từ “mẹ” được sử dụng phổ biến, đặc biệt là ở thế hệ trẻ hoặc người lưu lạc. Nhân vật Trăm Ngàn là người đã rời quê, sống trên ghe hát rong, tiếp xúc nhiều vùng miền, dùng “mẹ” là hợp logic nhân vật.

Từ “cu lơ” là tiếng lóng được Việt hóa từ “coolie” (cửu vạn), hoàn toàn có thật trong lời ăn tiếng nói dân gian. Từ này có mặt trong khẩu ngữ, nhưng chưa đi vào từ điển chính thống không có nghĩa là nó “bịa đặt”.

Việc sử dụng những cụm từ như “góc biển chân trời”, “gió không nhà”, “một hơi thở lìa đi” là văn chương mang tính ẩn dụ, không thể bị quy kết là “sến”, “sáo rỗng” nếu không có dẫn chứng so sánh hoặc phân tích thi pháp cụ thể.

Tác giả bài phê bình gốc dùng từ “sến” như một nhãn áp đặt cảm tính. Trong phê bình văn học nghiêm túc, đây là lỗi “phê bình đạo đức cảm tính” (moralistic judgmentalism), không được chấp nhận khi không có hệ quy chiếu lý luận văn học rõ ràng (xem Eagleton).

- Truyện ngắn Trăm Ngàn không định danh thời gian cụ thể, đây là lựa chọn có chủ đích, thường thấy trong văn học hậu hiện đại và dòng hiện thực huyền ảo.

Việc xuất hiện “giấy căn cước”, “tờ trăm ngàn”, “gánh hát rong” không nhất thiết bị quy chiếu vào một mốc lịch sử chính xác, bởi tác phẩm không hề tuyên bố là “dựa trên tư liệu lịch sử”. Đây là kiểu văn học phi thời gian cụ thể, được sử dụng để tái hiện một “hồi ức tập thể mờ nhoè”, nơi các chi tiết thời gian không cần trùng khít mà chỉ cần tạo được tính biểu tượng.

Việc phản biện “tờ trăm ngàn chưa có vào thời đó” là một lỗi đọc theo lối kiểm chứng hiện thực (realism verification), không phù hợp với bản chất thể loại truyện ngắn nghệ thuật.

Tác phẩm không đưa ra bất kỳ niên đại nào. Việc dùng tên “Trăm Ngàn” là để biểu tượng hóa giá trị con người bị định giá, bị trả về. Đây là một ẩn dụ sinh thành nhân vật, không thể bóp nghẹt nó bằng lối đọc “tra Google giá tiền”.

Một loạt dẫn chứng như: “tờ trăm ngàn chỉ xuất hiện sau năm 2000”, “giấy căn cước là ngôn ngữ trước 1975”, “miền Tây sau này không còn gánh hát rong”,… đều thể hiện một lối đọc văn học như đang dò lỗi sử học hoặc sai lệch hành chính. Lối đọc này vốn từng bị Roland Barthes cảnh báo từ thập niên 1960, ông gọi đó là “lỗi đọc hiện thực lầm lẫn” (le réalisme naïf).

Văn học không phải bản sao máy móc của hiện thực xã hội, mà là sự cấu trúc lại thực tại bằng biểu tượng, hư cấu, ẩn dụ và tinh thần thời đại. Việc một nhân vật tên Trăm Ngàn sinh ra từ một cú trả thù tình và bị định danh bằng giá trị tiền tệ, không phải là lỗi “tính sai niên đại”, mà là ẩn dụ xã hội sắc bén: giá của một đứa trẻ không được thừa nhận, bị dán nhãn, bị “định giá” và “trả lại”. Đó là giá trị biểu tượng, không phải là tờ tiền polymer.

- Việc đòi hỏi một truyện ngắn mang phong vị hiện thực trữ tình, ẩn dụ như Trăm Ngàn phải tuân thủ trật tự thời gian chính xác là một tai nạn về tư duy lý thuyết: đồng nhất văn học với khảo cổ học.

- Chủ đề “đi tìm mẹ” tuy cũ nhưng được kể bằng một tâm thế lặng lẽ, sâu sắc và mang tính triết lý.

- Truyện không nhằm “hô khẩu hiệu đạo lý” như tác giả phản biện gốc quy kết, mà dựng lên một thế giới bị từ chối yêu thương, nơi con người nương vào nhau trong cộng đồng thay thế. “Đi tìm mẹ” ở đây là đi tìm một thứ mẫu hệ bản thể đã thất lạc, tương đương với việc đi tìm gốc gác và căn cước.

- Những câu “đạo lý” như “sống một ngày trọn vẹn còn hơn cả đời buồn tẻ” không phải sáo rỗng, mà là tinh cốt của triết lý sống dân gian miền Nam, mang hơi hướng Phật giáo và tư tưởng hiện sinh

Việc bài phản biện gốc cho rằng “đạo lý này không có gì mới” là một cách phủ định không công bằng những trải nghiệm sống đã được văn chương hóa. Sức mạnh của truyện không nằm ở “phát hiện lý luận mới”, mà ở cách dẫn dắt một số phận không ai thèm để ý trở thành biểu tượng của sự chịu đựng, nhân hậu, không oán thù.

Những câu hỏi ấy cho thấy người viết đã ngộ nhận bản chất của cái gọi là “tư tưởng lớn trong văn học”. Chủ đề lớn của văn chương không bao giờ mới, điều khiến chúng sống còn là ngữ điệu kể lại, cấu trúc tổ chức, và tầng nghĩa biểu tượng.

Lối kể chuyện gợi nhắc đến Nguyễn Ngọc Tư không đồng nghĩa với “bắt chước” hay “phiên bản lỗi”

Tác giả có thể bị ảnh hưởng phong cách, nhưng Trăm Ngàn là một thực thể thẩm mỹ độc lập. Trong lịch sử văn chương, mọi thế hệ đều có ảnh hưởng từ trước, vấn đề là ai kể được câu chuyện của chính mình. Truyện này kể được, bằng sự điềm tĩnh, bằng giọng lục bình trôi không oán trách, và đó là điểm giá trị.

Đi tìm mẹ, đi tìm quê, đi tìm cội nguồn, là chủ đề đã có từ Odyssey đến Nỗi buồn chiến tranh. Nhưng mỗi thời đại kể lại đều mang một tâm thế mới. Trăm Ngàn không làm mới bằng chiêu trò, mà làm mới bằng một giọng kể dịu dàng, không oán trách, không hằn học, đó là thứ văn chương Việt hôm nay đang thiếu: sự tha thứ từ những kẻ bị chối bỏ.

Bài viết trên facebook của Hà Thanh Vân có phần cực đoan trước các hiện tượng văn học miền Tây được viết trong những năm gần đây, nhưng đã mắc một số lỗi nghiêm trọng trong phê bình:

- Lỗi đọc văn như đọc biên bản hành chính: đòi hỏi tính chính xác địa, chính trị, lịch sử như thể đọc văn bản tư pháp.

- Lỗi duy danh/duy phương ngữ: xem mọi sự lệch chuẩn với ngôn ngữ Nam Bộ “nguyên bản” là sai, là phá vỡ bản sắc.

- Lỗi phủ định giá trị từ thiên kiến văn hóa học: đánh giá thấp truyện khi không đạt chuẩn “tỉnh táo, lý trí” của người viết phê bình, mà quên rằng văn học miền Tây luôn chất chứa nỗi buồn, khát vọng và những bi kịch lặng thầm.

Người viết bài không đưa ra được một mô hình lý thuyết nào để đọc Trăm Ngàn. Không có khung phê bình, không phân tích kết cấu, không giải mã biểu tượng, không bàn thi pháp. Thay vào đó là cay cú, rút tỉa tiểu tiết, ném ra cảm thán và giễu nhại.

Phê bình như thế không tạo ra đối thoại học thuật, không khai mở hiểu biết, và càng không công bằng với tác phẩm. Đó là dạng phê bình đứng về phía “chính tả của địa phương” để đả kích những giọng văn pha trộn, vượt rào, trong khi văn học hiện đại đang đi về hướng “đứt gãy bản sắc, tái cấu trúc căn tính, pha tạp giọng điệu”.

Mời nhấp chuột đọc thêm:

- Các bài viết của (về) tác giả Ngô Tú Ngân0

- Các bài viết của (về) tác giả Đặng Chương Ngạn0

- Các bài viết của (về) tác giả Hà Thanh Vân0

- Các bài viết của (về) tác giả Ngô Văn Giá0

- Các bài viết của (về) tác giả Nguyễn Quang Lập0

- Các bài viết của (về) tác giả Trần Quang Đạo0

- Các bài viết của (về) tác giả Trần Đức Tín (Khét)0

- Bạn đọc cảm nhận về thơ của Đặng Xuân Xuyếnl

- Bạn đọc cảm nhận bài thơ “Quê Nghèo” của Đặng Xuân Xuyếnl

- Bạn đọc cảm nhận về một số tác phẩm của Đặng Xuân Xuyếnl

- Đặng Xuân Xuyến - Cảm nhận thơ văn 1l