NHẬN XÉT NGẮN VỀ
MỘT SỐ ĐỊNH NGHĨA THƠ
*
MẤY ĐIỂM
TỰA
 |
| (Tác giả Phạm Đức Nhì) |
Bài viết
này được dựa trên mấy điểm căn bản sau đây:
1/ Đặc Tính Của Định Nghĩa
Định
nghĩa – tùy tác giả hoặc tự điển – có 2, 3 hoặc 4 đặc tính. Trong bài viết này
– bàn về thơ - tôi chỉ chọn đặc tính nói đến tính phổ quát của thơ.
Theo
Phan Ngọc, “định nghĩa” có 2 đặc tính trong đó tính phổ quát của định nghĩa thơ
được phát biểu như sau:
Có giá
trị phổ quát, tức là áp dụng cho mọi hiện tượng gọi là thơ trên trái đất này, bất
chấp ngôn ngữ, thời gian, tập quán, trường phái. (Thơ Là Gì?, Talawas
02/09/2002)
Tôi hiểu
tính phổ quát của thơ hơi khác. Cái hơi khác này nằm ở hai chữ “thời gian”. Tôi
cho rằng định nghĩa thơ không phải bất biến mà ít nhất, có thay đổi theo thời
gian. Mỗi khi biên giới thơ mở cửa để đón cư dân mới, định nghĩa thơ cũng phải
thay đổi cho phù hợp với tình hình mới. (Tập quán, trường phái sẽ bàn đến trong
khung cảnh thích hợp)
2/ Một Định Nghĩa Thơ Đơn Giản Nhưng Có Tính Phổ Quát Cao
Khi tôi
còn ở Trung Học, định nghĩa thơ có thể ghi lại đại ý như sau: “Thơ là thể loại
văn học có vần diễn tả một tâm trạng, cảm xúc hay một ý tưởng cao đẹp.”
Sau này
được thay đổi thành:
“Thơ
là thể loại văn học có vần và (hoặc) nhịp điệu để diễn tả
một tâm trạng, cảm xúc hay một ý tưởng.”
Cho đến
thời điểm này, đây là định nghĩa thơ tương đối có tính phổ quát cao; ngoài thơ
truyền thống, Thơ Mới, còn có thể áp dụng cho cả những loại thơ vần biến thể
hoặc không vần như thơ tự do, thơ văn xuôi.
Riêng
thơ văn xuôi, đang trong tình trạng thử nghiệm, nhưng theo tôi, kết quả không
được khả quan lắm.
3/ Mục Đích Tối Hậu Của Thơ.
Đã là người,
ngoại trừ những bậc tu hành đạt đạo, ai cũng Xạo.
a/ Dối
Trá Đời Thường:
Nói để
lừa dối người khác với mục đích kiếm lợi cho mình - vật chất, quyền hành, tình
cảm, uy tín, danh vọng.
b/ Dối
Trá Vì Bị Vô Thức Điều Khiển
Nếu
không bị lôi kéo vào dối trá đời thường thì cũng rất ít người tránh khỏi bàn
tay lông lá của vô thức.
“Có những điều
không thể nói ra
cho dù chúng ta
có yêu nhau đến thế nào chăng nữa
mấy ngàn ngày
và có thể mấy vạn ngày bốc lửa
chuyện anh
chuyện em
vẫn ẩn chứa bí mật của mỗi người
Có những góc tối ở trong hồn
không bao giờ chia sẻ
chẳng phải vì niềm tin không vẹn vẽ
mà vì đó là căn phòng bí mật
chẳng nên mở bao giờ.”
(Trần Hạ
Vy, Căn Phòng Bí Mật) (1)
Vật chứa
trong căn phòng bí mật chính là vô thức. Tác giả bài thơ khuyên người đời
tránh, đừng đụng chạm đến căn phòng bí mật để việc hội nhập với xã hội
lịch sự văn minh được suôn sẻ, không bị trở ngại.
Người ta
thường nói “giận quá mất khôn”. Khi giận quá, không kiểm soát được lý trí, căn
phòng bí mật bị “bật mí”, thường lỡ lời, nói ra những điều không nên nói -
những điều mà nếu lý trí còn hiện diện, sẽ chuyển lệnh của vô thức, đóng kín
căn phòng bí mật, không cho nói. Lý do: Chúng sẽ gây mất lòng, hoặc bộc lộ
những điều cần che dấu, có hại cho người nói.
Thật ra,
chính những lời nói ra trong lúc “giận quá mất khôn” đó mới là những lời 100%
chân thật.
Thi sĩ
cũng vậy. Cũng Xạo và cũng có những lúc “giận quá mất khôn”. Đó là lúc cao
hứng, nổi điên, cảm xúc sôi lên phủ mờ lý trí.
Nhưng
đưa những điều muốn nói ra trong lúc nổi điên đó vào thơ không dễ dàng như
người đời gặp lúc “giận quá mất khôn”. Thi sĩ phải biết chọn thể thơ “nhất khí
liền mạch” (không phân mảnh, đứt đoạn), chọn cách gieo vần vừa độ ngọt để tứ
thơ và cảm xúc quyện vào nhau, sóng sau dồn sóng trước, chảy thành dòng liên
tục – càng mạnh càng tốt. Bởi chỉ cần ngừng chảy một chút thôi là cơn điên sẽ
hạ, lý trí sẽ xuất hiện, căn phòng bí mật sẽ đóng cửa, chữ Xạo sẽ tự động bước
vào bài thơ.
Sự Chân
Thật (viết hoa) trong thơ cực hiếm; thi sĩ muốn đưa “tiếng lòng chân thật” của
mình vào thơ phải có 2 điều kiện: Một, tâm đang ở trạng thái nổi điên và hai,
chọn được thể thơ thích hợp.
Bài thơ
nói lên “tiếng lòng chân thật” của thi sĩ sẽ bước vào Bến Bờ Thi Ca vì đã đạt
được mục đích cao cả nhất của thơ.
MỘT SỐ
ĐỊNH NGHĨA THƠ VÀ NHẬN XÉT
1/ Định Nghĩ Thơ Của Nguyễn Đình Thi:
“Làm
thơ, ấy là dùng lời và những dấu hiệu thay cho lời nói, - tức là chữ - để thể
hiện một trạng thái tâm lý đang rung chuyển mạnh mẽ khác thường.”
(Mấy ý nghĩ về thơ, Nguyễn Đình Thi, Talawas,
dòng 20)
NHẬN
XÉT:
Định
nghĩa này có 2 điểm cần bàn tới:
a/ Không
đề cập tới vần và nhịp điệu; thiếu chúng tác phẩm sẽ thành văn. Tuy nhiên, cũng
có thể ông cố ý quên để nhấn mạnh tầm quan trọng của cảm xúc – “trạng thái tâm
lý rung chuyển mạnh mẽ khác thường”.
b/ Không
phải thi sĩ nào khi làm thơ cũng ở trong “trạng thái tâm lý rung chuyển mạnh mẽ
khác thường”. Nếu ở trong trạng thái ấy thì làm thơ sẽ nhiều cảm xúc hơn (có
thể có cảm xúc tầng 3), sẽ hay hơn. Nhưng đó không phải là điều kiện cần thiết
để tác phẩm được mang danh hiệu thơ.
Có những
bài thơ khô khốc, hầu như chỉ toàn lý trí, thi sĩ sáng tác trong lúc “tỉnh
queo”, nhưng “cái tôi riêng tư” đã có mặt trong khung cảnh bài thơ và đã lên
tiếng (trong một câu thơ nào đó).
Thí dụ:
A Word
Is Dead
A word is dead
When it is said,
Some say.
I say it just
Begins to live
That day.
Dịch
thoát:
Có người cho rằng
Một chữ khi được nói (viết) ra
Là đã chết
Tôi nói
Nó chỉ bắt đầu sống
Từ hôm đó
Hai chữ
“tôi nói” chứng tỏ tác giả đã có mặt trong cảnh thơ và đã lên tiếng. Tác phẩm
khô khốc, được thi sĩ viết ra trong lúc tỉnh queo, nhưng vẫn là thơ.
Định
nghĩa của Nguyễn Đình Thi sẽ tước mất danh hiệu thơ một cách oan uổng của rất
nhiều bài thơ như thế.
2/ Emily Dickinson:
“If I read a book
and it makes my whole body so cold no fire can ever warm me,
I know that is poetry. If I feel physically as if the top of my head were
taken off,
I know that is poetry. These are the only ways I know it. Is there any
other way”
“Nếu đọc
một cuốn sách làm cho tôi cảm thấy toàn thân giá lạnh mà không một ngọn lửa nào
có thể sưởi ấm, tôi biết đó là thơ. Nếu tôi cảm thấy như thể chính đỉnh đầu
mình bị cắt rời, tôi cũng biết đó là thơ. Đó là cách duy nhất để tôi biết những
điều này. Liệu còn cách nào khác nữa không?”
Emily
Dickinson's Definition of Poetry
NHẬN
XÉT:
Thế giới
thơ đâu phải toàn những thi sĩ tài năng thượng thặng, làm ra toàn những bài thơ
tạo được cảm xúc mạnh mẽ ghê gớm như Emily Dickinson mong đợi. Những bài thơ
hạng khá hoặc “thường thường bậc trung” bộ không đáng gọi là thơ hay sao? Chẳng
lẽ bà muốn nhổ và vứt hết những cây thơ ấy ra khỏi vườn thơ của nhân loại? Như
thế, vườn thơ còn được loe ngoe mấy cây? Và thế giới thơ còn được mấy thi sĩ?
Đúng là
một định nghĩa đầy tính kiêu căng, coi thường cả “làng thơ”.
3/ Dylan Thomas:
Poetry
is what makes me laugh or cry or yawn, what makes my toenails twinkle, what
makes me do this or that or nothing.
“Thơ là những gì làm tôi cười, khóc hay ngáp,
những gì làm cho các móng chân của tôi lấp lánh, làm tôi muốn làm điều này,
điều nọ hoặc chẳng làm gì cả.
NHẬN
XÉT:
Chắc
là Dylan Thomas muốn nói đến những bài thơ thành công. Vì chỉ có những bài thơ
thành công – mà phải thành công vượt bực - mới tạo được “ép phê” đến như vậy
cho độc giả. Nhưng còn những bài thơ chưa được thành công đến mức đó thì sao?
Chẳng lẽ chúng không được gọi là thơ?
Cả Emily
Dickinson và Dylan Thomas – qua định nghĩa thơ của mình – chỉ muốn nói đến
những bài thơ “đặc biệt”, và vì thế, đã vứt tính phổ quát của định nghĩa thơ
vào sọt rác.
4/ Robert Frost:
"Poetry is when an emotion has found its
thought and the thought has found words."
Thơ ra
đời khi cảm xúc đã tìm thấy ý tưởng và ý tưởng đã tìm ra con chữ để diễn đạt
chúng
Tôi
thích định nghĩa thơ này của Robert Frost. Nó cũng nói đến “dùng ngôn ngữ để diễn đạt cảm xúc và ý tưởng”
giống định nghĩa tôi lấy làm chuẩn (ở phần đầu) để so sánh, nhưng cách nói văn
hoa và bay bướm hơn. Ông không nhắc đến vần và nhịp điệu chắc là để làm nổi bật
cái “cốt tủy” của thơ là cảm xúc.
5/ Kahlil Gibran
Poetry
is a deal of joy and pain and wonder, with a dash of the dictionary
“Thơ là thỏa thuận giữa niềm vui, nỗi đau và
băn khoăn, với một dấu gạch ngang của từ điển”.
Kahlil
Gibran cho rằng thơ là tâm trạng, cảm xúc được diễn tả bằng ngôn ngữ (con chữ).
Định nghĩa này gần giống với định nghĩa của Robert Frost, đề cao cảm xúc nhưng
không nói đến vần, nhịp điệu.
6/ Salvatore Quasimodo:
Poetry
is the revelation of a feeling that the poet believes to be interior and
personal which the reader recognizes as his own.
“Thơ là
sự mặc khải rằng thi sĩ tin cảm xúc nội tâm của cá nhân mình được độc giả nhận
là ‘tiếng lòng’ của họ”.
NHẬN
XÉT:
Ông thi
sĩ này quá quan tâm đến “tiếng lòng của
độc giả” và việc tìm “người
đồng cảm”. Mà lại nghĩ đến chúng trước khi làm thơ mới đáng sợ.
Hồi còn
tuổi thanh xuân tôi thường nghe câu nói “Theo
tình tình phớt, phớt tình tình theo” nhưng cũng không để ý lắm. Đến tuổi này
nghĩ lại thấy cũng nhiều phần đúng. Những nàng mình thích, bỏ công đeo đuổi, ra
sức “ga lăng”, nịnh đầm hết mức thì thường bị phớt lờ. Những cô mình không
để ý đến, đối xử như bạn bè bình thường thì có khi lại quấn quýt như tình nhân.
Một
thằng bạn giải thích: “Lúc mày ra sức
nịnh để lấy lòng Ả thì trông mày ‘yếu’ và bệ rạc lắm, nhân cách rơi xuống gần
tới thắt lưng quần. Nhưng lúc coi Ả bình thường như bao cô gái khác thì mày
hành xử tự nhiên, phong thái trông rất khác, nhân cách được nâng cao hẳn lên.
Có lẽ vì thế mà có sức hấp dẫn hơn chăng.”
Với thơ
cũng vậy. Đành rằng làm thơ ai cũng muốn tâm tình của mình được nhiều người
đồng cảm. Nhưng những câu thơ, bài thơ nịnh, dù nịnh thật khéo đi nữa, nghe
cũng rất chán – chán thơ và mất cảm tình với tác giả.
Làm thơ,
theo tôi, hãy cứ bộc lộ hết tâm trạng, cảm xúc chân thật bằng kỹ thuật thơ của
mình. Nếu kỹ thuật thơ của mình khá, sẽ có người đồng cảm. Đồng cảm ở đây
thường còn kèm theo sự mến mộ và nể phục.
7/ Phan Ngọc
“Thơ là
cách tổ chức ngôn ngữ hết sức quái đản để bắt người tiếp nhận phải nhớ, phải
cảm xúc và phải suy nghĩ do chính hình thức tổ chức ngôn ngữ này”.
(Các Quan Niệm Thơ, Mai Bá Ấn, Bích Khê)
NHẬN
XÉT:
a/ Hai
chữ “quái đản” đi quá xa và đã “lạc đường”. Nói vậy thì các thể thơ truyền thống
không phải là thơ sao? Nếu chỉ có một vài người làm thơ có cách “tổ chức ngôn
ngữ hết sức quái đản” thì “quái đản” còn có nghĩa là “quái đản”, nhưng nếu thơ
ai cũng “quái đản” thì “quái đản” đâu còn là “quái đản” nữa.
Không
biết ông Phan Ngọc nghĩ sao về thơ Lục Bát? Nó là thể thơ “trẻ mãi không già”
nhưng lại rất hiền lành và giản dị, chẳng có gì “quái đản” cả.
b/ Hơn
nữa, làm thơ mà để hết tâm trí vào “người tiếp nhận” trong khi cảm xúc của
chính mình – cái tôi đích thực - lại lờ tít thì loại thơ ấy sẽ dễ kết bạn với
“lời khóc, tiếng ới hỡi, ơi hời” của những người thương vay khóc mướn ở đám ma.
8/ Nguyễn Hưng Quốc:
“Thơ là cảm xúc đi tìm một đồng cảm.”
NHẬN
XÉT:
Nhà phê
bình văn học Nguyễn Hưng Quốc thấy sự quan trọng của cảm xúc trong thơ nên ông
đã cho nó độc quyền đại diện trong định nghĩa thơ của mình và “lờ tít” những bộ
phận khác của thơ. Làm thế, cái hay thì đã rõ ràng. Cái không hay là nhóm chữ
“cảm xúc đi tìm một đồng cảm” có thể dẫn độc giả đi nhầm vào nhà một loại hình
nghệ thuật khác.
Mặc dù
cũng nói đến “đi tìm một đồng cảm” nhưng theo tôi, Nguyễn Hưng Quốc không cổ vũ
cho trường phái “Làm thơ để khơi gợi cảm xúc (nơi người đọc)” như
Salvatore Quasimodo. Lý do: Cảm xúc trong định nghĩa thơ của ông là cảm xúc
từ bài thơ đã hoàn tất chứ không phải cảm xúc từ ý định của tác giả trước lúc
làm thơ.
9/ William Wordsworth
Poetry
is the spontaneous overflow of powerful feelings: it takes its origin from
emotion recollected in tranquility.'
Thơ tự
trào ra khi cảm xúc dâng cao; nó bắt nguồn từ sự hồi tưởng trong yên tĩnh.
NHẬN
XÉT:
Định
nghĩa thơ của William Woedsworth có hai phần:
a/
Thơ tự trào ra khi cảm xúc dâng cao: Phần này hết mực đề cao cảm xúc trong thơ
- cảm xúc dâng cao thơ sẽ trào ra. Có lẽ quá chú tâm đến cảm xúc nên William
Wordsworth không đề cập đến các phương tiện thẩm mỹ khác của thơ.
b/
Nó bắt nguồn từ sự hồi tưởng trong yên tĩnh: Nhưng bù lại, ở phần hai này ông
đã nhắc đến thời điểm phát sinh cảm xúc để làm thơ. Điểm này rất nhiều người
yêu thơ hiểu lầm.
Khi đối
diện với một cảnh đời nào đó, hỷ nộ ái ố sẽ phát sinh, nhưng thường thì thơ
không trào ra ngay lúc đó được. Cảnh đời và cảm xúc phát sinh từ nó sẽ tìm một
chỗ sâu kín trong tâm hồn thi sĩ để trú ẩn. Một lúc nào đó (có thể một ngày,
một tuần, vài tháng hay vài năm sau) có một cái gì đó khơi gợi, cảnh đời và cảm
xúc đang trú ẩn đó sẽ bật dậy làm tâm hồn thi sĩ nổi sóng.
Nếu
“sóng” đủ mạnh thi sĩ sẽ hồi tưởng những gì đã xảy ra, dùng kỹ thuật thơ của
mình ghi lại.
10/ Trần Dần
“Thơ cổ
lai đặt ở tứ lạ, lời hay, hình ảnh đẹp, âm điệu ru hồn. Tôi giản dị đồng nhất
thơ vào chữ”. (Trần Dần).
(Tìm Hiểu
Một Quan Niệm Nghệ Thuật Về Ngôn Từ Trong Thơ Việt Đương Đại, Trần Ngọc Hiếu)
NHẬN
XÉT:
Đây là
một phát biểu tương đương với định nghĩa.
Thơ, bên
cạnh chữ, hình ảnh, âm điệu, nhịp điệu, các biện pháp tu từ … còn có tứ, thế
trận chữ nghĩa. Ngoài ra còn phải kể đến tâm thế của thi sĩ lúc làm thơ. Hứng
càng cao, xúc động càng mãnh liệt thì càng nhiều cảm xúc tầng 3 - thứ cảm xúc
cho người đọc cảm giác “đã” nhất, sướng nhất. Chữ chỉ là một trong nhiều phương
tiện thẩm mỹ của bài thơ.
Nếu
chỉ “đồng nhất thơ vào chữ” thì ông thi sĩ mà tôi rất mến mộ - về lý
thuyết - chỉ mới đề cập đến cái đuôi của con voi thơ.
Tôi
không hiểu sao một thi sĩ tài năng như Trần Dần mà lại đưa ra một định nghĩa
thơ phiến diện như vậy.
11/ Samuel Taylor Coleridge
Poetry:
the best words in the best order.
Tho: Chữ
hay nhất trong thứ tự hợp lý nhất.
NHẬN
XÉT:
Định
nghĩa của Samuel Taylor Coleridge chỉ đề cập đến 2 trong số các “phương tiện
thẩm mỹ” của thơ: Ngôn ngữ thơ và thế trận. Vần, nhịp điệu, các biện pháp tu
từ, và đặc biệt, cảm xúc không được nhắc đến. Tuy đỡ hơn Trần Dần, định nghĩa
này cũng chỉ là một cái nhìn phiến diện về thơ.
12/ Không Biết Tên Tác Giả
"Poetry is a faithful secretary of hearts"
Thơ là
thư ký trung thành của trái tim.
NHẬN
XÉT:
Định
nghĩa này, nói khác đi, cho rằng thơ là tiếng lòng chân thật của thi sĩ.
Như đã
nói ở phần đầu, trong tổng số thơ của nhân loại có đến hơn 99% không ít thì
nhiều có tính Xạo. Những bài thơ mà thi sĩ cho phép độc giả giao tiếp với mình
bằng Tiếng Người Chân Thật (viết hoa) cực hiếm. Định nghĩa này đã nhổ bỏ hầu
hết thơ của nhân loại ra khỏi vườn thơ. Như thế rất oan uổng và bất công cho
những bài thơ, dù chưa đạt được mục đích tối hậu của thơ, cũng tặng người yêu
thơ những rung động, xao xuyến làm tươi mát tâm hồn.
13/ Joseph Roux
"Poetry is truth in its Sunday clothes."
Thơ là
sự thật trong bộ quần áo Chủ Nhật của nó
NHẬN
XÉT:
Định
nghĩa thơ này có hai phần:
a/
“Thơ là sự thật”: Như đã nói ở định nghĩa số 12 (Không Biết Tên Tác giả), “thơ
là sự thật” cực hiếm. Chỉ đòi hỏi ở phần a/ này đã loại bỏ tuyệt đại đa số thơ
của nhân loại.
b/
“Trong bộ quần áo Chủ nhật của nó”: Ở Âu Mỹ, sáng Chủ Nhật tín đồ đạo Tin Lành,
Thiên Chúa Giáo đều ăn mặc đặc biệt chỉnh tề, đẹp đẽ để đi nhà thờ. Với thơ có
nghĩa là ngôn ngữ thơ phải đẹp, lịch sự, trang trọng … Nói thế lại loại bỏ
những bài thơ có ngôn ngữ bình dân, đời thường (chẳng hạn thơ Nguyễn Bính)
Kiếm
được một bài “thơ là sự thật” đã mỏi mắt, lại còn đòi ngôn ngữ đẹp, cao sang,
đầy tính văn chương nữa thì làm khó thi sĩ quá.
Định
nghĩa thơ số 12 “Thơ là thư ký trung thành của trái tim” đã không tôn trọng
tính phổ quát của “định nghĩa”. Định nghĩa thơ của Joseph Roux, về điểm này,
còn tệ hại hơn nhiều
KẾT
LUẬN:
Định
Nghĩa Thơ Bằng Thơ
Để kết
luận tôi xin giới thiệu thi phẩm Làm Thơ - một định nghĩa thơ bằng thơ - của Lê
Đạt.
LÀM THƠ
Đêm khuya
Bóng đầu anh
Hằn trên trang sách nhỏ
Như bóng hàng cây quặn gió
Lắng xuống mặt đường
Giông bão mênh mông
Anh nhìn tổ quốc
Đất nước đêm nay trĩu đầu ngọn bút
Hàng vạn vần thơ mang nặng tình người
Anh nghe tiếng đất trời
Xao động lùm cây ngọn cỏ
Như người hiệu thính viên
Đêm không ngủ
Ghi những lời cuộc sống
điện về
Những tiếng nặng nề
Những tiếng cục cằn uất ức
Những tiếng căm thù chua chát
Những tiếng yêu thương…
Lê Đạt
(Thơ Đến
Từ Đâu, Nguyễn Đức Tùng, tr. 118)
NHẬN
XÉT:
Vâng,
Những tiếng nặng nề
Những tiếng cục cằn uất ức
Những tiếng căm thù chua chát
Những tiếng yêu thương…
là những
hỷ nộ ái ố ai lạc dục, là thất tình, lục dục của người đời; cảm xúc trong thơ
phát sinh từ đó. Nội dung của bài thơ chỉ nói đến ngôn ngữ và cảm xúc. Tác giả
không đề cập đến - bằng lời - vần, nhịp điệu và những phương tiện thẩm mỹ khác
của thơ. Nhưng khi độc giả đọc bài thơ – dù đọc thầm hay lớn tiếng - sẽ thấy
tất cả những thứ ấy hiển hiện một cách sinh động trong tâm hồn mình.
Tôi
không dám cho rằng đây là định nghĩa thơ hay nhất. Nhưng nếu bảo đây là định
nghĩa thơ dễ hiểu, dễ cảm, mới lạ và rất có duyên, thì với tôi, chắc không sai.
___________
Chú thích:
*.
Texas 26 tháng 5 năm 2020
PHẠM ĐỨC NHÌ
Địa chỉ: League
City
Email: nhidpham@gmail.com
.
.
.............................................................................................................
- Cập
nhật theo nguyên bản tác giả gửi qua email ngày 26.05.2020.
- Bài
viết không thể hiện quan điểm của trang Đặng Xuân Xuyến.
- Vui
lòng ghi rõ nguồn dangxuanxuyen.blogspot.com khi trích đăng lại.
.
0 comments:
Đăng nhận xét