PHIM MƯA ĐỎ: BA TÌNH TIẾT ĐIỆN ẢNH DƯỚI GÓC NHÌN KÝ HIỆU HỌC VÀ BIỂU TƯỢNG HỌC - Tác giả: Nguyễn Anh Tuấn (Hà Nội)

Đặng Xuân Xuyến Chủ Nhật, tháng 9 14, 2025 Leave a Comment

PHIM MƯA ĐỎ: BA TÌNH TIẾT ĐIỆN ẢNH

DƯỚI GÓC NHÌN KÝ HIỆU HỌC

VÀ BIỂU TƯỢNG HỌC

(Tác giả Nguyễn Anh Tuấn)

Mấy tuần qua, trong bao luồng dư luận nóng bỏng về bộ phim Mưa Đỏ của Điện ảnh Quân đội, có đến hơn chục tin nhắn và cuộc gọi cho Tuấn cận tôi của các đàn anh văn nghệ, bạn bè, học trò cũ – mới hỏi ý kiến nhận xét… Tôi chỉ ngắn gọn: “Tôi (em) chỉ là người làm nghề bình thường, một khán giả như hàng triệu người; dĩ nhiên là có cảm nhận riêng, song để đánh giá một cách công bằng, chính xác bộ phim này giữa một biển thông tin trái chiều, thì cần đến những nhà phê bình phim chuyên nghiệp…”.

Bản thân tôi cũng có ý mong đợi những tiếng nói chuyên nghiệp như thế - nhất là ở những tác giả có công trình tham gia Giải Cánh Diều Vàng của Hội Điện ảnh năm 2024 hạng mục “Lý luận phê bình” (mà tôi có vinh dự được mời trong Ban Giám khảo của hạng mục này). Nhưng cho tới giờ này, tiếng nói như thế vẫn chưa có, chắc bởi những lý do tế nhị nào đó, và dư luận đa chiều vẫn đang ào ạt về bộ phim trên…

Tới tin nhắn sau cùng cho tôi - của một nhà thơ hải ngoại – bạn thân của nhà thơ Hoàng Hưng: “Trước bao ý kiến tràn ngập về Mưa Đỏ, tôi muốn biết về nghệ thuật điện ảnh, movies, chứ không phải history hay tuyên huấn”, thì như giọt nước làm đầy tràn cốc nước, tôi đành liều “đánh trống qua cửa nhà Sấm” xin bàn về Mưa Đỏ dưới một góc độ nhỏ, ở vài ba tình tiết của phim; và đây cũng là thu hoạch riêng của một người đang làm nghề và có tham gia đào tạo nghề - may ra có ích chút nào chăng với những người làm phim trẻ Việt giàu tâm huyết với nền Điện ảnh nước nhà…

Thành công của phim thì nhiều người đã nói, và số lượng người xem lẫn doanh thu “khủng” của một bộ phim Việt về đề tài chiến tranh đã thêm một lần minh chứng hùng hồn cho ý kiến tựa chân lý của nhà điện ảnh học Pháp G. Sadoul: "Điện ảnh là quan trọng nhất trong các nghệ thuật, đồng thời cũng là phổ cập nhất"(1).

Một trong những nhà Ký hiệu học có uy tín trên thế giới là I. Lotman, trong tác phẩm “Ký hiệu học và Mỹ học Điện ảnh”, ngay ở chương đầu tiên mang tên “Ảo giác của hiện thực” đã viết: “Lòng tin về mặt xúc cảm của người khán giả vào tính xác thực của những gì hiện trên màn ảnh gắn liền điện ảnh với một trong những vấn đề chủ yếu của lịch sử văn hóa” (2). Nhưng chính ông cũng cảnh báo điều này: ”tính trung thực một mặt biến điện ảnh thành một nghệ thuật thông tin hạng nhất và đảm bảo cho nói một công chúng đại trà”, song đồng thời “tính xác thực của cảnh trình diễn đó đã kích động nơi khán giả đầu tiên cái kiểu những cảm xúc hạ cấp… nuôi dưỡng những xúc cảm mỹ học giả tạo… nhằm những mục đích thương mại…”; và nhà Ký hiệu học Nga khẳng định một sự thật lớn của Lịch sử điện ảnh thế giới: “Để biến tính trung thực điện ảnh thành công cụ của tri thức, đã phải trải qua một chặng đường dài và gian khổ” (3).

Với một tình tiết khá quan trọng của Mưa Đỏ trong kết cấu truyện phim nhằm làm sáng tỏ ý đồ nghệ thuật là “lên án bản chất thú tính” bên đối phương - tình tiết thiêu sống một chiến sĩ bên Mặt trận Giải phóng, soi chiếu với lý luận của Lotman, chúng ta thấy ngay cái “mục đích thương mại” cùng sự “nuôi dưỡng những xúc cảm mỹ học giả tạo” của người làm phim, và rõ ràng, tình tiết đó không thể trở thành “công cụ của tri thức” – dù trong thực tế có thể diễn ra chuyện đó (Theo thông tin đáng tin cậy của nhiều người trong cuộc là không có chuyện đó, nhà văn Chu Lai và người làm phim đã bịa đặt hoàn toàn!).

Trong văn học nghệ thuật thế giới – đặc biệt là hội họa, sân khấu, điện ảnh – hình ảnh Ngọn lửa thiêu sống người vừa là một hành động có Thực trong thời Trung cổ, vừa mang chất Biểu tượng về uy quyền của tầng lớp thống trị khi muốn uy hiếp đè bẹp tinh thần - lý tưởng của những người dám đe dọa quyền lực và lợi ích của họ. Ta chỉ cần nhớ lại nhà thiên văn học vĩ đại người Ý Galileo Galilei đã phải vờ tuyên bố “Trái đất không quay” để thoát khỏi Giàn thiêu nhỡn tiền của Giáo hội độc ác ra sao. Đặc biệt là câu chuyện về nữ anh hùng dân tộc Pháp Jeanne d'Arc (1412-1431) bị đưa lên giàn hỏa thiêu sống sau một phiên tòa của quân xâm lược Anh. Jeanne d'Arc đã là nguồn cảm hứng sáng tác cho các nhà văn lớn như W. Shakespeare, Voltaire, F. Schiller, Bernard Shaw, và cho các nhà điện ảnh qua nhiều tác phẩm, như: The Passion of Joan of Arc (Cuộc khổ nạn của Joan of Arc, 1928), Jeanne d'Arc (1948), Phiên tòa xét xử Joan of Arc (1962), Sứ Giả: Câu Chuyện về Joan of Arc (1999), Jeannette: Tuổi thơ của Joan of Arc (2017), v.v. Lấy hình ảnh Thiêu sống người ghê rợn thời Trung cổ châu Âu đã trở thành một Biểu tượng xã hội - lịch sử - nghệ thuật thế giới từ hàng trăm năm nay thành hình tượng điện ảnh thời hiện đại còn in hằn trong ký ức của một thế hệ từng qua chiến tranh tại vùng chiến sự Quảng trị 1972, lại không hề có cơ sở thực tế, nên dễ hiểu sự phẫn nộ, phản đối hết sức gay gắt vừa qua trên công luận!

Như thế là, các nhà làm phim Mưa Đỏ đã làm cái việc: dựng lên cuộc thiêu sống ghê rợn trong phim để nhằm thể hiện cái Biểu tượng về “sự phi nhân tính” của quân lực Việt Nam Cộng Hòa đang thực thi chiến lược quân sự của họ bằng vũ khí Mỹ; và đã vô tình biến hình tượng điện ảnh lẽ ra phải là “công cụ của tri thức” để góp phần xây dựng tinh thần đoàn kết dân tộc (như ý tưởng và các hình tượng điện ảnh khác của Mưa Đỏ mong muốn) lại thành ra một “Tấm Bia” của sự căm thù, một “Ký hiệu” nhấn mạnh sự đối kháng kiểu “thù muôn dời muôn kiếp không tan” mang màu sắc dã man thời Trung cổ!

Ta cần lưu ý thêm một quan điểm của I. Lotman dường như dành cho những nhà làm phim động chạm đến những vấn đề chính trị nhạy cảm như Mưa Đỏ: “Một phim thuộc về cuộc đấu tranh về hệ tư tưởng, về văn hóa, về nghệ thuật của thời kỳ nó ra đời; từ chỗ đó phim gắn liền với nhiều dạng vẻ cuộc sống nằm bên ngoài văn bản bộ phim, và điều này nảy sinh ra cả loạt ý nghĩa mà đối với nhà viết sử cũng như với người cùng thời đại đôi khi quan trọng hơn những vấn đề thực chất mang tính mỹ học”, và “ Sự đối chiếu hình ảnh thị giác với hiện tượng hay cái vật tương ứng với nó ngoài đời” (4). Cái “ngoài đời” và “cuộc sống nằm bên ngoài văn bản bộ phim” – với Mưa Đỏ là gì, nếu không phải là những chiến binh (và người thân của họ) một thời là đối phương với “quân ta” từng ở mặt trận Quảng Trị, nếu không phải là ước mơ đau đáu xót xa là cần hàn gắn vết thương chiến tranh, tìm sự hòa hợp hòa giải dân tộc một cách thực chất suốt nửa thế kỷ qua?

Sự cố tình tạo ra Biểu tượng nghệ thuật bằng tình tiết – chi tiết điện ảnh như thế diễn ra không ít lần trong Mưa Đỏ khiến tạo ra những phản cảm, phá hoại cảm xúc của khán giả ở ngay những trường đoạn phim mà “sự hư cấu làm tôi trào nước mắt” – theo cách nói của thi hào Puskin (5)! Tôi chỉ xin dừng lại ở hai tình tiết phim sau đây:

- Tình tiết con chim lạc vào công sự bên “quân ta” và được một chiến sĩ chưa đầy 17 tuổi chăm sóc một thời gian: Có một ý kiến rất hay là, giá như, chỉ cần cho con chim xuất hiện thoáng qua, rồi biến mất!... Quả vậy, ở nơi mang danh “Đồi thịt băm”(6) ấy, làm gì có chim chóc, động vật nào tồn tại nổi! Việc gì phải lấy một con chim bé nhỏ trong hoàn cảnh khắc nghiệt đó để tạo ra Biểu tượng của Sự sống và Tình yêu thiên nhiên của các chiến sĩ trẻ! Biểu tượng nghệ thuật chỉ được hình thành, và có giá trị, khi mà “tự thân” cuộc sống, với những “Ký hiệu” do chính sự sống hồn nhiên tạo ra! Khi đó, với Biểu tượng đã hình thành, bàn tay khéo léo người nghệ sĩ chỉ làm công việc như người tỉa tót một bó hoa trong chậu cảnh, thế thôi!

- Tình tiết chiếc khăn rằn của phụ nữ Nam Bộ trong tay hai đối thủ đã chết tạo hình chữ S, người xem nhìn thấy ngay sự xếp đặt lộ liễu của người làm phim: Việc cố tình tạo ra Biểu tượng từ “ký hiệu” có sự chuẩn bị này đã vô tình vi phạm quy luật hình thành Biểu tượng; và dĩ nhiên, sự “cố tình vẽ mây vẽ rắn” như thế làm sao mà thuyết phục được ngay cả những khán giả chỉ có thẩm mỹ trung bình! Chưa kể, cộng với mấy điều khá vô lý trước và trong cuộc đấu tay đôi theo lối “hiệp sĩ”, “quân tử Tàu” của hai nhân vật, việc cố tình sắp đặt chiếc khăn rằn thành hình chữ S, lại bằng chiếc khăn của cô gái cả hai người cùng yêu, đã là hạt sạn lớn của phim, gây phản cảm không nhỏ! Lẽ ra, vào lúc đó, phải là chiếc khăn nhàu nát thấm máu không còn hình thù gì cả - nó sẽ tự hình thành một Biểu tượng giàu ý nghĩa: số phận của những con người bắn giết lẫn nhau lối huynh đệ tương tàn rồi cũng sẽ như số phận chiếc khăn thảm thương kia mà thôi!

Nhưng nói gì thì nói, bộ phim Mưa Đỏ vẫn là một bước tiến lớn của điện ảnh Việt Nam trên con đường khẳng định địa chỉ của nó trên bản đồ điện ảnh Thế giới!

____

1 Georges Sadoul: Lịch sử điện ảnh thế giới (Nhiều người dịch). Nhà xuất bản Ngoại văn & Trường đại học Sân khấu và Điện ảnh Hà Nội, Hà Nội 1987, tr.7

2. I. Lotman: Ký hiệu học Nghệ thuật Sân khấu - Điện ảnh, Bạch Bích dịch từ tiếng Pháp - Viện nghệ thuật và lưu trữ điện ảnh Việt Nam xuất bản, Hà Nội 1997, tr.495

3. Sđd, tr.499

4. Sđd, trg.564 -565

5. Sđd, tr.510

6. Tên một bộ phim phản chiến về Quảng Trị 1972 của đạo diễn Mỹ Olive Stone

Mời nhấp chuột đọc thêm:

- Hôn quân Lưu Tử Nghiệp và vai diễn của Trương Dật Kiệtl

- Vài cảm nhận khi xem phim BỐ GIÀ (web drama) của Trấn Thànhl

- “Em và Trịnh” - Bộ phim gây nhiều tranh cãil

- Người tình… Người tính… Người tinh…l

- Phim “Đất rừng phương Nam” và những phản ứng trái chiềul

- Nghĩ về thủ thuật làm phim câu kháchl

- “Nhà bà Nữ” của Trấn Thành - Đỉnh cao của nhảml